Josh Trindade Aprezenta iha Universidade da Paz Dili 15 de Maiu 2018 Outline Introdusaun Saida Mak Lulik Lulik no Kozmolojia Timoroan Nian Lulik no Simbolizmu Timor Nian Lulik no Sistema Fiar Tradisionál ID: 813098
Download The PPT/PDF document "Lulik: Valor Núkleu Timoroan nian" is the property of its rightful owner. Permission is granted to download and print the materials on this web site for personal, non-commercial use only, and to display it on your personal computer provided you do not modify the materials and that you retain all copyright notices contained in the materials. By downloading content from our website, you accept the terms of this agreement.
Slide1
Lulik: Valor Núkleu Timoroan nian
Josh Trindade
Aprezenta iha Universidade da Paz
Dili
, 15
de Maiu 2018
Slide2Outline
Introdusaun Saida Mak LulikLulik no Kozmolojia Timoroan NianLulik no Simbolizmu Timor
Nian
Lulik no Sistema Fiar Tradisionál
Lulik iha Moris Loroloron
Lulik no Podér Esterna Sira
Lulik iha Tempu Agora
Konkluzaun
Slide3Introdusaun
Rai Lulik, Foho Lulik, Uma Lulik, Amu Lulik, Na’i LulikLulik sei influensia moris Timoroan nia loroloronKolonialista sira wainhira
sira mai okupa rai Timor dehan Lulik hanesan sasán atrazadu ou
terbelakang
/
ketinggalan
zaman
Lulik nu’udar filozofia moris Timoroan nia, hetan opresaun oioin
Slide4Saida Mak Lulik?
Mai husi liafuan Tetun Terik: katak sagradu, proibidu/labele.Iha lian seluk; Makasae =
gi
phalun
, Naueti/Mambae:
luli
, Bunak =
Tei
, Fataluku =
Po
Lulik mak filozofia moris Timoroan nian, ne'ebé regula relasaun entre ema ho entidade divinu no espíritu sira, ema ho ema no ema ho natureza.
Objetivu husi Lulik maka hodi kria no mantein dame no hakmatek iha sosiedade nia laran.
Iha lulik nia laran, iha:
Maromak nu'udar kria na’in (entidade divinu)
Hun no rohan husi moris
Espíritu sira husi sira ne'ebé fila ona ba mundu seluk
Lei no bandu sagradu sira ne'ebé sai padraun moral, inklui sansaun sira bainhira ema ruma kontra lei no bandu sira ne’e.
Lulik maka nu’udar valor núkleu Timoroan nian, tanba regra no valor hotu-hotu hotu sai husi nia
Slide5Lulik iha kozmolojia Timor nian bazeia ba konseitu dualizmu, tanba sosiedade Timor-Leste
tradisionálmente konsidera hanesan sosiedade dualistiku. Konseitu dualistiku maka konseitu ida ne'ebé fiar katak iha moris, iha buat rua ne'ebé hamriik iha opozisaun ba malu maibé sempre kompleta malu hodi fó balansu ba malu atu mantein armonia.
Nu'udár ezemplu, iha Timor ita iha
fetosaun – umane, maun – alin, laran – li’ur, rai na’in – la'o rai, hun – rohan, belak – kaebauk, aman (
maskulinu
) – inan (femininu), nonook – barullu, ativu – pasivu, moruk – midar,
manas – malirin
,
nsst.
Lulik no Kozmolojia Timoroan Nian
Slide6Lulik no Kozmolojia Timoroan Nian
Slide7Lulik no Kozmolojia Timoroan Nian
Diagrama Lulik
Mundu real/fiskál/material (Maskulinu)-Kaebauk
Mundu konsetuál/
ispiritual
(femininu)-Belak
Slide8Lulik no Kozmolojia Timoroan Nian
Diagrama Lulik
Slide9Lulik no Simbolizmu Timor Nian
Uma Lulik
Borusoba
, Babulo, Uatolari, Viqueque
Slide10Lulik no Simbolizmu Timor Nian
Uma Lulik Mota Ulun,
Liquica
Slide11Lulik no Simbolizmu Timor Nian
Uma Lulik Tokodede,
Liquica
Slide12Lulik no Simbolizmu Timor Nian
Uma Lulik Mau Ulo, Aitutu (Ainaro district)
Photo: David Palazon
Uma Lulik Fad Locar nia odamatan
Photo: David Palazon
Slide13Lulik no Simbolizmu Timor Nian
Slide14Lulik, Kozmolojia no Simbolizmu
Dikur/karau Dikur/
Kaibauk
(
Kor
Metan)
Manu, Fulan, Susun, Belak
(
Kor
Matak)
Fitun
(
Kor
Mutin)
Slide15Uma Lulik no Kozmolojia
Timoroan Nian
Slide16Lulik no Sistema Fiar Tradisionál
“Kolesaun estátua ida, rai ho kuidadu iha
kaixa ai nia laran, subar iha fatin segredu
ida iha uma laran iha kapitál Timor-Leste nia, Dili. Estátua furak ne’e feto ida ho ninia órgaun seksuál hatudu momoos. Antes invazaun Indonézia, estátua sira ne’e rai iha sira nia fatin espesiál iha foho lulik nia leten no iha uma lulik nia laran, no Timor Oan revere/adora sira nu’udar symbol husi fertilidade no kontinuasaun husi jerasaun iha knua ida ou klan” (
Cristalis
ho Scott 2005)
Figura feto (Maromak)
símbolu fertilidade
Slide17Lulik no Sistema Fiar Tradisionál
David Hicks (1984): maternal religion, the role of women in
Tetum
myth and ritual
;
ne'ebé estuda kona ba sistema fiar Tetun Terik nian:
konfirma figura femininu (feto/inan) ida iha Timoroan nian sistema fiar.
Timoroan nian mitu (myth) no ritual halai ba halai mai kona ba dualizmu no polaridade femininu/
maskulinu
.
Ema Tetun Terik sira, fiar tradisionál nian esplika katak ita ema orijinalmente sa'e hosi kuak rua ka “vajina‟ ho naran
Mahuma
no
Leki Bui
uza tali lulik hodi sa'e mai.
Ema Tetun Terik iha Viqueque fahe sira nia mundu ba oin rua, mundu okos/nakukun no mundu leten/naroman ne'ebé mundu rua ne'e liga ba malu liu hosi “vajina‟.
Feto mak domina iha mundu okos/nakukun (mundu materna, sagradu, lulik) no mane domina mundu leten/naroman (mundu paternal, sekulár).
Mundu rua ne'e tenke la'o hamutuk iha armonia nia laran, lae karik kiuk/maran (infertilidade), moras no mate sei kona ema.
Feto nia knar importante tebes iha relijiaun Timoroan nian.
Slide18Lulik iha Moris Loroloron
Konseitu Jéneru no Pozisaun Feto Nian
Feto mak na’in ba
moris, feto mak kria-na'in, la'ós mane
Feto mak sentru ba moris, la'ós mane
Konseitu 'feto
maromak
’
Slide19Lulik iha Moris Loroloron
Sistema Polítika
“
[…] sentru
ba governasaun tuir tradisaun Timor Oan nia mak autoridade no podér fahe malu. Ideia autoridade mak aas liu iha konseitu governasaun ne'ebé ida ne’e reprezenta unidade laran (
inner unity
);
simbolikamente
iha karakterístiku femininu, iha fatin de’it, nonook. Kontráriu ho ida ne’e, podér bele oioin no barak,
simbolikamente
maskulinu, ativu, barullu. Se de'it ou saida de’it mak iha podér, labele halo asaun bainhira laiha lisensa ou
rekuinhesementu
husi autoridade. Podér bele ko’alia hodi autoridade nia naran, maibé ida ne’e la signifika katak autoridade fó nia aan tomak ba nia. Bainhira laiha diferensa ba autoridade, podér ne'ebé forsa liu mos. bele lakon ninia aliansa. Maibé ho autoridade, sei iha balansu – iha podér ne'ebé oioin – ne'ebé repete no kompleta malu. Taba ne’e iha Timor iha variedade nivel ba delegasaun podér ne'ebé bele
cek
no fó balansu ba malu no maintain koerénsia hodi hasoru inimigu” (Fox
2008)
Slide20Lulik iha Moris Loroloron
Sistema Polítika
Sistema polítiku tradisionál
Slide21Lulik iha Moris Loroloron
Kastigu Lulik Nian
Kastigu sei hetan iha moris agora, la'ós bainhira mate ona.
La'ós de’it kona ema nabee kontra regra Lulik, maibé bele kona membru família seluk.
Kastigu bele hetan ohin, aban, semana oin, fulan oin, tinan oin ka tinan 10 oin mai.
Kastigu todan liu maka da’et to’o jerasaun dahituk ka oan no bei oan mate mohu.
Slide22Lulik no Podér Esterna Sira
Igreja Katólika
Igreja empresta ona nosaun ‘Maromak’ husi sistema fiar tuir tradisaun Timor nian no sira muda ninia jéneru husi femininu ba maskulinu.
Igreja adapta konseitu ‘Maromak’ no
adopta
mos
títulu lulik ‘Maromak Oan’ husi ukun na’in
Wehali
nian nabee aas liu hodi refere ba Jesus Kristu.
Padre sira iha Igreja mós uza termus lulik ba sira nian an hanesan; Amu Lulik ou Na’i Lulik.
Igreja iha Lospalos
Slide23Lulik no Podér Esterna Sira
Koloniál Portuguesa
Fahe Rota,
Bandeira,
Sapeo
no Livru ba Uma Lulik hotu iha Timor Laran Tomak
Establese
Relasaun
Fetosan
-Umane ho Timor Oan
Hemu Ran/Juramentu
Slide24Lulik no Podér Esterna Sira
Okupasaun Indonézia
Indonesia ladún uza Lulik ba sira nia vantajen hanesan Igreja ou Koloniál Portuguese
Slide25Lulik iha Tempu Agora
Lulik
Slide26Lulik iha Tempu Agora
Nivel Lokál
Iha nivel lokál iha area rural iha Timor-Leste Lulik sei moris nafatin no maioria populasaun sei pratika nafatin iha sira nia moris loroloron
Iha nivel Suku, lei no regulamentu Lulik nia hanaran ‘bandu’ sei iha knar nabee importante tebes hodi resolve konflitu entre individual, família ou komunidade iha rai laran tomak
Slide27Lulik iha Tempu Agora
Nivel Nasionál
Lider Timor Oan barak mak ta’uk ou moe atu admite katak Lulik ne’e iha duni
Instituisaun estadu Timor Leste ninia tuir vizaun Lulik ninia sei hanesan instituisaun external tanba relasaun diak entre entidade rua ne’e seidauk estabelese no estadu Timor Leste seidauk rekoñese no
adopta
valor Lulik iha ninia ezijénsia
Lulik iha nivel nasionál
Slide28Konkluzaun
Lulik nu'udar valor fundamental Timor Oan nian tenke hetan rekoñesementu, suporta, no protesaun própriu no labele hare Lulik hanesan fali ameasa ida ba estadu maibé tenke hare ida ne’e hanesan rekursu ida hodi dezenvolve nasaun ne’e ba oin.
Atu kria dame ba tempu naruk iha Timor-Leste, estadu Timor-leste tenke rekoñese no hatama valor tradisionál balun nabee importante ba Timor Oan sira hanesan esplika ona iha leten.
Lulik nu'udár valor fundamental Timor Oan nian tenke inklui iha kurríkulu eskola atu nune’e jerasaun foun iha oportunidade atu prende sira nia valor rasik.
Slide29Kontaktu no Informasaun Liután
Email: trindade.josh@gmail.com
Artigu sira no web link:
Lulik: The Core of Timorese Values (2012)
(
http://tlstudies.org/pdfs/TLSA%20Conf%202011/chp_58.pdf
)
Reconciling Conflicting Paradigms: an East Timorese Vision of an Ideal State (2008)-
https://
www.academia.edu/7450844/Reconciling_Conflicting_Paradigms_An_East_Timorese_Vision_of_an_Ideal_State
Rethinking Timorese Identity as a Peace Building Strategy: Lorosa'e-Loromonu Conflict from a Traditional Perspective (2007
)
http
://www.indopubs.com/Trindade_Castro_Rethinking_Timorese_Identity.pdf
Bele Google: “Josh Trindade”, “Josh Trindade Lulik”, “Josh Trindade East Timor”.
Blog:
http://karaudikur.blogspot.com
/
Academia:
https://independent.academia.edu/JoshTrindade1
Slide30Matak-Malirin ba Ita hotu
Obrigado
Wa’in