RZYSZTOFWystpowanie obieg iobszary niedoboru jodu oraz gwne jego rda wywieniu czowieka izwierztIodine Occurrence Circulation Deficiency Region and the Main Iodine Sources in Human and Animal Nutrition ID: 880353
Download Pdf The PPT/PDF document "wprzyrodzie wystpuje wpowietrzu wodzie g..." is the property of its rightful owner. Permission is granted to download and print the materials on this web site for personal, non-commercial use only, and to display it on your personal computer provided you do not modify the materials and that you retain all copyright notices contained in the materials. By downloading content from our website, you accept the terms of this agreement.
1 wprzyrodzie, wystpuje wpowietrzu, wodzi
wprzyrodzie, wystpuje wpowietrzu, wodzie, glebie iorganizmach ywych. Pierwotnym ródemjodu s skay bogate wjod (upki bitumiczne),ioceanów. Zarówno woda morska, jak iwszelkieprodukty pochodzenia morskiego ioceanicznego glony, skorupiaki iryby s najwikszym na ziemimagazynem jodu (tab. 1). Jego stenie wwodziemorskiej jest 10krotnie wysze ni wwodzie sodkiej iwynosi okoo 50 µg/l[1, 2]. Wwodzie morskiej wystpuje przede wszystkim wpostaci jodków ijodowanych wglowodorów szeregu metanowego. Wobecnoci wiata sonecznego jodwpowietrzu wystpuje równie jako wolne rodniozonowej [3]. Nad oceanami zawarto jodu wy, awraz zoddalaniem si odbrzegów wgb ldu maleje (rednio wpowiepowiedu zawartego wpowietrzu ma wpyw nie tylko blisko sonych wód, kierunek wiatru (najnisza zawarto przy wietrze kontynentalnym), lecz rów RZYSZTOFWystpowanie, obieg iobszary niedoboru jodu oraz gówne jego róda wywieniu czowieka izwierztIodine Occurrence, Circulation, Deficiency Region and the Main Iodine Sources in Human and Animal NutritionKatedra Chorób Wewntrznych i Pasoytniczych z Klinik Chorób Koni, Psów i Kotów Wydziau Medycyny Weterynaryjnej AR we Wrocawiu PRACE POGLDOWE Streszczenie Jod jest mikroelementem wystpujcym wpowietrzu, wodzie, glebie iorganizmach ywych. Okoo miliona lat temu rozmieszczenie jodu na ziemi byo wmiar równomierne, dopiero epoki lodowcowe doprowadziy do zmian,wwyniku których powstay obszary bogate wjod (wody morskie wraz zokolicznymi obszarami) irejony ubogiewten pierwiastek. Najbogatszym naturalnym ródem jodu s produkty pochodzenia morskiego: glony, skorupiaki, ryby. Bardzo dobrym ródem jodu jest równie mleko ijego przetwory, atake jaja. Obecnie czowiek wykorzystuje naturalne isztuczne róda jodu wywieniu drobiu, wi , krów mlecznych ibyda opasowego wceluwzbogacenia jaj, misa imleka wten pierwiastek (jod, róda jodu, ywienie.Iodine is amicroelement, occurs in air, water, soil and living organisms. Nearly 1mln years ago the iodine distribution on earth was steady, but subsequent glacial period changed that regularity. The consequence of the iceagespeople try to introduce some natural and artificial iodine sources in hens, swines, and cattlesnourishment to wwodzie, podlega koncentracji wkropelkachmgy oraz krysztaach niegu ipowraca na ziemiwpostaci opadu atmosferycznego, wzbogacajcpowierzchniowe warstwy gleby [4, 5]. Wartowspomnie, e jego zawarto wopadach atmosferycznych jest wysza ni wpowietrzu. Latem,wskutek zwikszonego parowania zpowierzchniwód, dochodzi do zwikszenia jego stenia wpowietrzu iwten sposób nastpuje zamknicie obiegu jodu wprzyrodzie.Zawarto jodu wopadach atmosferycznychiglebie ma wpyw na jego ilo wwodach powierzchniowy
2 ch igruntowych, skd jest pobierany prz
ch igruntowych, skd jest pobierany przez roliny. Stenie wrolinach zaley odwglebie istosowania nawozów azotowych. Zawarto jodu wrolinach ldowych wynosi rednio okoo 1 mg/kg suchej masy [2, 4]. Kosówkazania jodu zgleby ipowietrza, co przy jednoczestoci jodu wglebie, stwarza zagroenie wystpienia niedoczynnoci tarczycy uwypasanego byda[6]. Jony azotanowe iazotynowe natomiast blokuj proces organifikacji jodu itym samym obniajtym samym obniajOkoo miliona lat temu rozmieszczenie joduna Ziemi byo wmiar równomierne, dopiero epowten pierwiastek, awzbogacenia pozostaych [5].Proces ten by bardzo powolny, trwa kilkadziesittysicy lat inadal, zpowodu stale zachodzcychruchów tektonicznych, trzsie ziemi iwybuchówwulkanów zachodzi. Powstawanie obszarów zniedoborami jodu jest obserwowane wregionach naipowtarzajce si powodzie. Sprzyja to wypukiwaniu jodu zgleby, aim starsza jest warstwa pojest tracony.Tereny omaej zawartoci jodu wpowietrzu,glebie iwodzie, na których stwierdza si zwik A. KUROSADet al.1020 Tabela 1. rednia zawarto jodu wproduktach pochodzcych zmórz (µg/60 gproduktu) [13]Table 1. (µg/60 gproduct) [13] ProduktWaga Zawarto jodu(Product)(Weight)(Iodine content) gµgGlony morskie60 38571,4Sól jodowana60 4620Suszony dorsz60 70,71Krewetki60 25 Tabela 2. rednia zawarto jodu wwybranych produktach spoywczych (µg/100 gproduktu)Table 2. Mean iodine content in selected food products (µg/100 gproduct) Grupa produktówRodzaj produktuZawarto jodu (Group of products)(Food type)(Iodine content) Mleko iprzetwory mlecznemleko spoywcze 2%7,5mleko kobiece6,3jogurt naturalny7,5 ser twarogowy ziarnisty*10 Jajajaja kurze cae21,0Miso, wdliny, rybycielcina2,2kurczak tuszka0,4indyk tuszka1,5dorsz wiey110,0oso wiey44,0wgorz4,0fldra wiea20halibut biay wiey52makrela wiea45makrela wdzona40led wiey imarynowany24,3tu czyk woleju25 sardynka woleju25 Ser óty*ser gouda tusty35Alkohole*wino biae pówytrawne35 liczb zmian przerostowych tarczycy uludzi,Zalicza si do nich: pónocn cz Ameryki Pónocnej (okolice Wielkich Jezior, pónocnozachodnie wybrzee Pacyfiku, okolice Mississipi, wKanadzie Quebec), wiksz cz Ameryki Poudniowej, Afryki, Azji (Himalaje) oraz Europy (Alpy Szwajcarskie, Pówysep Baka ski, SkandynaNa terenie Polski do regionów ubogich wjodzalicza si Pogórze Karpackie (Maopolska) iPogórze Sudeckie. Jednak zprzeprowadzonychprzez Szponara [8] iRysia [9] w1996 r. bada wynika, e, zwyjtkiem obszaru nadmorskiego,u10% badanych ludzi stwierdzono wystpowanietarczycy, uczestniczy wregulacji metabolizmuorganizmu ywego. Naley do niezbdnych mikroelementów, które przede wszystkim s dostarczane wpokarmie iwodzie pitnej [2, 8, 10]. Absorpcj jodu z
3 przewodu pokarmowego uludziipsów ocenia
przewodu pokarmowego uludziipsów ocenia si na 80 92% [2],przy czymnieorganiczne zwizki, takie jak np. jodek potasu,zostaj wchonite bardzo szybko iniemal cakowicie, aabsorpcja organicznych jest ograniczona[2, 3]. Ukad oddechowy iskóra s innymi moliwymi drogami wnikania tego pierwiastka do orgabogate wjod) jest mniej istotne. Organizm gromadzi jod przede wszystkim wgruczole tarczowym(70 80%) [3], apozostaa cz jest magazynowana wliniankach, bonie luzowej odka, miniach szkieletowych, gruczole mlekowym ijajnikach ukobiet, auszczurów równie wnaskórkuimieszkach wosowych [2, 11]. Hays, Hsu iKoocania organizmu ludzi izwierzt (szczury, koty,psy) wjod zuyciem ww. endogennych róde tego pierwiastka. Na uwag zasuguje fakt, e wboniu, jak iaktywnemu wydzielaniu do wiata tegonerki, ajego ilo wydalona wmoczu jest bardzodobrym wskanikiem wysycenia organizmu joganizmu joniedoboru jodu wystpujcy uludzi iopracowujeZapotrzebowanie na jod uludzi zaley od wieku, pci itrybu ycia [2]. Tarczyca dorosego czoWwyniku degradacji tego hormonu 20% jodu powraca do gruczou wcelu ponownego wykorzystania. Ilo tego pierwiastka worganizmie jest doitp.), ajego utrata zmoczem wynosi okoo 100 µgoczem wynosi okoo 100 µgnimalna dzienna dawka jodu dla dorosego czowieka powinna wynosi: 50 70 mg, czyli 1 µgjodu na kg masy ciaa, aoptymalne zapotrzebowanie150 µg. Wstanach fizjologicznych, takich jak: cia ilaktacja ukobiet oraz okres wzrostu udziecinie. Wzalenoci od stopnia niedoboru jodu, wyzawarte wkapucie, brokuach, brukselce, rzepieitp.) istosowanej diety (niedobory jodu uwegan,którzy usuwaj zdiety miso, drób iryby orazktóre mog stanowi naturalne ródo jodu) oraz zanieczyszczenia wody ipowietrza (azotany, zwizki, zwizkiGównym ródem jodu dla ludzi jest poywienie, szczególnie gdy jest bogate wproduktypochodzenia morskiego (ryby, wodorosty), nabiaijaja [8 10, 16 19]. Zaledwie 10% zapotrzebowajaja [8 10, 16 19]. Zaledwie 10% zapotrzebowajednak badania prowadzone wNiemczech iHolandii wykazay, i skaenie wody pitnej azotana, i skaenie wody pitnej azotanarównie stosowany do dezynfekcji wody na terenach wni ubogich, wane jest ustalenie takiej Niedobór oraz gówne róda jodu w ywieniu czowieka i zwierzt1021 Tabela 3. Table 3. ródo joduZawarto jodu(Iodine source)(µg/kg suchej masy) Jabko19Pomara cza24Pomidor31Kalarepa49Saata237Licie rzepy196Trawa59Kukurydza66Brukiew70Rzepa87Marchew pastewna56Fasola biaa (nasiona suche)*24 cj tarczycy. Zwykle oscyluje ona wokó górnejsego czowieka iwynosi 1 2 mg/d, maksymalniewynosi 1 2 mg/d, maksymalnieNaturalnym najbogatszym ródem jodu sglony morskie (tab. 1). Zawieraj okoo 38571,4 µgwprzeliczeniu na mas redniej wielkoci
4 jaja kurzego (60 g), które zawiera zale
jaja kurzego (60 g), które zawiera zaledwie 21 29 µgjodu [3]. WNiemczech prowadzono liczne dowiadzwierzcych wjod przez stosowanie dodatku wycigu zalg do karmy przeznaczonej dla ryb, drobiu, przeuwaczy iwi . Jedno zdowiadcze ,o na poday dwóm grupom ryb dwóch rónychróde jodu: naturalnego wycigu zalg ijodanupotasu. Wczasie eksperymentu badano przyrostymasy ciaa iewentualne negatywne skutki ywieno pH misa, kolor, skad chemiczny ikoncentracj jodu wmisie wieym za pomoc chromatowycigu zalg wywieniu ryb koncentracja joduwwieym misie wzrosa do 7 mg/100 g, co potwierdzio hipotez, i ich organizm ma du zdolno kumulowania jodu zawartego wkarmie [19].Jednak ze wzgldu na zawarte wglonach moriloci iczasem ich stosowania wywieniu czowieka [22]. Ztego te wzgldu podstawowymiródami jodu wPolsce s mleko iproduktymleczne, jaja oraz ryby morskie (tab. 2). Wnaskich nie jest tak powszechna jak np. wkrajachwdiecie czowieka. Istniej take kraje, np. Japodiecie czowieka. Istniej take kraje, np. Japojodu dla dorosego czowieka wynosi 1 2 g[20].lerowan przez organizm adawk toksyczn jestosobniczych, drogi podania ipostaci jodu, stanuzdrowia, atake od warunków rodowiska (zanienowych iazotynowych wwodzie pitnej itp.) [3].Najwiksze spoycie mleka ijego przetworówzanotowano przed 1981 r. wUSAikrajach skanudzieci do 80% ich dziennego zapotrzebowaniana jod, audorosych do 50% [6, 23]. Obecnie obmleka ijego przetworów na obszarze tych pa stw,ztych róde. Badania przeprowadzone wPolsce,na obszarze Maopolski, wykazay, e mleko podzieci na jod [7]. Midzy innymi ztego wzgldujania szklanki mleka ispoywania jego przetwoUbyda mlecznego okoo 10% jodu przechodzido mleka [24]. Wbadaniach przeprowadzonychprzez Millera iSwansona [24] stwierdzono, e przykrowom, mona wykaza liniow zaleno midzy iloci jodu pobran zpaszy ajego zawartociwmleku. Przy wikszych dawkach nie stwierdzanowmleku zaley midzy innymi od rasy krów iokresu laktacji oraz pory roku [25]. Wiksz ilo joduwmleku stwierdzono urasy Holstein ni Guernsey.Wmiar trwania laktacji spada produkcja mleka,azawarto jodu ronie. Wzimie ina wiosn stosuje si zwykle pasze zdodatkami mikroelementów,alatem ijesieni przewaa ywienie pastwiskowe.Powysze dane wyjaniaj, dlaczego wzimie zawarto jodu wmleku krów jest dwukrotnie wik A. KUROSADet al.1022 Tabela 4.Zalecana dzienna norma jodu (µg/osob) wzalenoci od wieku, poziomu aktywnoci fizycznej istanufizjologicznego (cia, laktacja ukobiet) [39]Table 4. state (pregnancy, lactation in women) [39] (Recommended daily amount of iodine µg/person) 0,5 1,050 7 9 120 Dziewczta i chopcy do lat 1810 15 150 16 18 160 maa160umiarkowana160 dua160 umiarkowana160 dua160 Kobi
5 ety i mczyni powyej 60 lat160 Kobiet
ety i mczyni powyej 60 lat160 Kobiety ciarne180Kobiety karmice200 Nieumiejtne stosowanie rodków dezynfekuywanych do mycia idezynfekcji wymion prowadzi do wzrostu zawartoci jodu wmleku. Hemken[26] podaje, e zwizki te mog zwiksza zawarto jodu wmleku o10 29 µg/100 ml.Mechanizm przechodzenia jodu zkrwi domleka nie zosta dokadnie poznany. Moliwe, ejest on podobny do wystpujcego wtarczycytarczycy3jest generowana ztyroksyny Twsamym gruczole mlekowym zudziaem selenozalenych dejodynaz.Kolejnym wanym ródem jodu wpoywieniuczowieka s jaja. Maj zdolno atwego gromadzenia jodu. rednia zawarto jodu wjaju wynosiokoo 21 µg[9]. Podawanie nioskom jodu zwikszajego koncentracj wjaju, przy czym zawartowbiaku jest 18krotnie nisza ni wótku. Jod zawarty w1 lub 2% wycigu zalg jest lepiej przyswajalny ni zjodanu potasu. Dopiero po 2 tygodniachywienia niosek karm wzbogacon wjod obserwjaju, która osiga warto maksymaln w8. tygodniu. Poda jodu wpostaci wycigu zalg (klep)obnia poziom cholesterolu wótku, zwiksza produkcj jaj, polepsza wskaniki wylgu iobnia liczb martwo urodzonych pisklt. Spoywanie wzbogaconych wjod jaj obnia poziomu cholesteroluwe krwi ijest zalecane uludzi zchorobami ukaduchorobami ukaduJod nie jest pierwiastkiem niezbdnym dla rolin. Najbogatsze wten pierwiastek s roliny aluglinach lub piaskach naniesionych przez wody.Owoce iwarzywa s ubogim ródem jodu (tab. 3)[3]. Roliny, nalece do rodziny krzyowychitraw zawieraj tzw. substancje goitrogenne,zawiera dwa izoflawonoidy: genistein idzadzein, dziaajce estrogenizujco ukobiet [28, 29]. funkcji. Jak podano wtabeli 2, jego zawartowrónych gatunkach mis jest zrónicowana, alewporównaniu do typowych wysokojodowychproduktów (ryby, mleko, jaja) maa. Wyklucza toudzia mis wgrupie pokarmów stanowicych alternatywne ródo jodu wywieniu czowieka.wmisie iniektórych narzdach wewntrznychdu wpostaci jodanu potasu, uzyskano zwikszonilo tego pierwiastka wmisie iorganach wewntrznych zwierzt [30 32]. Warto równie wspomnie odowiadczeniach przeprowadzonychwPolsce, polegajcych na wprowadzaniu joduwpostaci jodku potasu lub jodanu potasu do miejodu wtych produktach po obróbce termicznejiokresie przechowywania wchodni. Podobne dowiadczenia przeprowadzono wprzemyle piekarpiekanego chleba pszennego iytniego oraz szawród dzieci imodziey chipsów ipraynek sdzono, e uda si stworzy zupenie nowe iwmiar popularne ródo jodu. Wprocesie produkcyjnym stosowano jodek potasu, apo jego zako czeniu oceniono zawarto jodu wproduktach ko cowych.wycofano si zpowyszego projektu [8, 10, 33].Najprostszym inajbardziej efektywnym uzupenieniem diety czowieka wjod jest jodowaniesoli spoy
6 wczej. Wtym celu, wPolsce, w1935 r.zacz
wczej. Wtym celu, wPolsce, w1935 r.zaczto dodawa jodek potasu (KJ) wiloci 5 mgIIwojny wiatowej nie kontynuowano rozpocztejprofilaktyki jodowej idopiero wlatach 50. ponownie do niej powrócono. Wlatach 1976 1986NaCl. Obecnie wcelu wzbogacenia soli wjod stosuje si jodek potasu wiloci: 30 ± 10 mg na kgloci: 30 ± 10 mg na kgWród ludzi zamieszkujcych najbiedniejszekraje wiata od lat notuje si najwikszy odsetekchorób wynikajcych zniedoboru jodu (IDD), takich jak: wole, niedoczynno tarczycy, zaburzezycznego (gównie zaburzenia wzrostu irozwojurozwojueliminuje si przez podawanie jodowanego cukru,mki, wody iolei jadalnych, awpowanych przypowanych przyWzwizku ztym, e problem niedoboru jodujest nadal aktualny, czowiek cigle poszukuje jaknajbogatszych iatwo dostpnych naturalnych je Niedobór oraz gówne róda jodu w ywieniu czowieka i zwierzt1023 [1]Manz F:Jodmangel. Grunde, Folgen und Vorbeugemassnahmen. Prev Vet Med 1992, 15, 111 117.[2]Ziemlaski , BuhakJachymczyk B, NiedwieckaKcik D, PanczewskaKresowska B, Wartanowicz M:Normy ywienia Czowieka. PZWL, Warszawa 2001.[3]Bobek S: Profilaktyka jodowa u zwierzt. Med Wet 1998, 54, 80 86.[4]Hetzel BS, Marberly GF: Iodine. Trace elements in human and animal nutrition. Academic Press Inc, London[5]Merke F:Die Eiszeit als primordiale Ursache des endemischen Kropfes. Schw Med Wochenschr 1965, 95,1183 1192.[6]Blood DC:Przewodnik lekarza weterynarii. Wyd Lek PZWL, Warszawa 1994, 577 578.[7]Lee SL: Iodine deficiency. J Med 2002, 3, 1 3.[8]SzponarZ, Nauman J, Gembicki M:Investigation on iodine deficiency and model of iodine profilaxis in Poland. Endokrynol Pol 1993, 44, 235 240.[9]Ry R, WirKorna E, Pyska H, Kuchta M:The effect of different types and levels of iodine additives in feedon iodine deposition in eggs. Roczn Nauk Zootech 1995, 23, 187 190.[10]Kostogrys R, Sikora E, Pisulewski P:Zagadnienia niedoboru jodu w organizmie czowieka przegld bada .[11]BrownGrant K:[12]Hays M T, Hsu L, Kohatsu S:Transport of the thyroid hormones across the feline gut wall. Thyroid 1992, 2,[13]Dunn JT, Crutchfield E, Gutekunst R, Dunn AD: Two simple methods for measuring iodine in urine. Thyroid1993, 3, 119 123.[14]LightowlerH J, Davies G J: [15]LightowlerH J, Davies G J: nique and urinary iodine excretion. Br J Nutr 1998, 80, 529 535.[16]Binnerts WT:[17]Brzóska F:[18]Christeinsen VL, Donaldson WE:Iodine deposition in cows milk. J Endocrinol Invest 1988, 11, 625 629.[19]SchmidterA: [20]BackerH, Hollowell J:Environ Health Perspect 2000, 108, 679 684.[21]Hollowell JG, Staenhing NW, Hannon H, Flanders DW, GunterEW, Marberly GF, Braverman IE, Pino S,MillerDT, Rabe PL, De LozierDM, Jackson R: Iodine nutrition in the US. Trends and Public Health[22]Plinski M: Cyjano i algot
7 oksyny zagroeniem dla zwierzt. ycie W
oksyny zagroeniem dla zwierzt. ycie Wet 2001, 76, 201 204.[23]Pennington JA:Composition of core foods of the US food supply. J Dairy Sci 1990, 73, 3421 342.[24]MillerJK, Swanson EW, Spalding GE:dairy cow. J Dairy Sci 1975, 58, 1578 1582.[25]Cohen SB, Weetman AP: Iodine contents in cows milk. J. Endocrinol Invest 1988, 11, 625 630.[26]Hemken RW: Factors that influence the iodine contents of milk and meat: Areview. J Anim Sci 1979, 48,[27]lebodziski AB: Endokrynologia zwierzt domowych. PWN, Warszawa 1979, 170 192.[28]Court MH, Freeman LM: Identification and concentration of soy isoflavones in commercial cat foods. Am J Vet[29]Doerge DR:Goitrogenic and estrogenic activity of soy isoflavones in commercial cat foods. Am J Vet Res 2002,110, 349 353.[30]Rambeck WA, Kaufmann S, Feng J, Hollowich W, Arnold R: Improving the human iodine supply by iodination of swine feed. Tierärztl Prax 1997, 25, 312 315.[31]Schone F, Ludke H, Jahreis G, Hennig A: Effects of iodine, cooper and zinc supplements to rations with a highquota of rapeseed extract meal on the growth and thyroid function of fattening swine. The effects on weight andconcentrations. Arch Tierernahr 1986, 36, 371 380.[32]Schone F:Iodine deficiency, iodine requirement and iodine excess of farm animals experiments on growningpigs. Berl Münch Tierärztl Wochenschr 1999, 112, 64 70.[33]Janitz W, SzymanderaBuszka K:Wzbogacanie ywnoci w jod. Przemys Spoywczy 1997, 7, 12 14.Wzbogacanie ywnoci w jod. Przemys Spoywczy 1997, 7, 12 14.Zarzdzenie MZiOS z dn. 24.07.1996 r. w sprawie zakazu produkcji i wprowadzania do obrotu w celachspoywczych niektórych rodzajów soli. Monitor Polski z dn. 9.08.1996, nr 48, poz. 462.[35]Eltom M, ElnagarB, Sulieman E A, Karlsson FA, Van Thi HV, Bourdoux P, GebreMedhin M:sugar as a vehicle for iodine fortification in endemic iodine deficiency. Int J Food Sci Nutr 1995, 46, 281 289.[36]Harris M J, Jooste PL, Charlton K E: Africa: bread and bread premixes, margarine and flavourants of salty snacks. Int J Food Sci Nutr 2003, 54, 13 19. A. KUROSADet al.1024 [37]Kapil U, Singh J, Sunderesan S, Ramachadran S, Tandon M: in selected districts of Bihar. Indian J Matern Child Health 1997, 8, 90 91.[38]KirchnerS, Stelz A, Muskat E: ZLebensm Unters Forsch 1996, 203, 311 315.[39]Kuchnatowicz H, Nadolna I, Przygoda B, Iwanow K: Tabele wartoci odywczej produktów spoywczych.Wyd. I , Warszawa 1998, 85.Adres do korespondencji:Katedra Chorób Wewntrznych i Pasoytniczych z Klinik Chorób Koni, Psów i Kotów Wydzia Medycyny Weterynaryjnej ARpl. Grunwaldzki 4750366 WrocawPraca wpyna do Redakcji: 19.11.2004 r.Po recenzji: 23.03.2005 r.Zaakceptowano do druku: 23.03.2005 r.Received: 19.11.2004 Niedobór oraz gówne róda jodu w ywieniu czowieka i zwierzt1025