AONST Á DAS & EISFHEARADH - PowerPoint Presentation

Slide1

AONSTÁDAS & EISFHEARADH

Slide2

Cuspóirí foghlama

Aonst

á

das:

Cad is

brí

le

is an bhfocal

‘

aonstádas

’

Difríocht

idir

i

nteirmeach

&

eis

i

teirmeach

T

á

bhacht

aonstáda

i

s d

’

orgán

a

igh

Eisfhearadh

:

Feidhm

an

c

h

raic

i

nn

& c.

úiríneach

(

aonstádas

)

Feidhm

&

struc

h

túr

ch

od

anna

a

n c

h

óra

i

s

Conas

a

rialaí

te

ar

leibhéal

sreabh

ái

n

sna

duáin

Pró

i

s

ea

s

déantús

fua

i

l

(

Ard

l.

)

struc

h

túir

&

feidhm

an

neafróin

Déantús

fua

i

l

Slide3

Aonstádas/Hoiméastáis:



An

t

slí

ina gcoimeádann nithe beo timpeallacht inmheánach tairiseach/seasmhach.Na tosca a choimeádtarseasmhach sa chorp: 1. Teocht 2. Tiuchán an ghlúcóis 3.Tiúchán CO₂ 4. Fáil réidh le fuíollábhar srl….

Slide4

Eisfhearadh – fáil

réidh

le

fuíolltáirgí

meitibileachta. 1. Malartú Substaintí:Orgánaigh aoncheallacha mar aiméibe, malartaíonn an chill substaintí le huisce (CO2 amach srl)Ainmhithe ilcheallacha: cealla i sreabháneachtarcheallach. Malartaítear substaintí idir na cealla & sreabhán & ansin idirleathann siad isteach/amach as na fuileadáin.

Slide5

2. Rialú

Teochta

:

Inteirmeach

-

ainmhithe atá ábalta teocht a gcoirp a rialú. Íslíonn siad teocht trí allas a scaoileadh & ardaíonn siad í trí chrith na matán (mamaigh & éin). Eisiteirmigh (fuarfhuileacha) - ainmhithe nach mbíonn ábalta teocht a gcoirp a rialú. Ag brath ar theas na gréine. (éisc, reiptílí, amfa

i

b

i

aigh

).

Teocht inmheánach an duine = 37°C

Slide6

3.Ról an Chraicinn

Rialú

teochta

sa duine @37oC Gintear teas sa chorp trí ghníomaíochtaí na meitibileachta (san Ae ach go háirithe). Le haclaíocht, scaoiltear teas de bharr riospráide aeróbaí sna matáin.

Slide7

An

Eipideirm

An

Deirm

Faireog

Allais

Pór

Allais

Matán

ardaitheach

gruaige

Falac

a

il

Ribe (g

ruaige

)

Ribeadáin

Fola

Slide8

(a) Teas a chaomhnú

:

Crapann

matáin

ardaithe & seasann ribí gruaige in airde.Cúngaíonn ribeadáin fola ionas nach n-éalaíonn teas ón bhfuil.Ní scaoiltear allas ó na faireoga allais.

Slide9

(b) Teas a chailleadh:

Luíonn

na

ribí síos.Leathnaíonn ribeadáin fola ionas go sroicheann a lán fola an dromchla & go bhfuaraíonn an fhuil.Scaoileann na faireoga allais allas.

Slide10

Feidhmeanna an chraici

nn

:

Cosaint

–

damáiste, uisce a chailleadh, pataiginVitimíní a dhéanamh – Vit. DStór bia – fíochán saille/insliúBall céadfach – rudaí a mhothúEisfhearadh – allas, salann & uisceRialú teochtaCeist - cén fáth gur gá teocht an choirp

a

choim

eá

d

seasmhach

@37°C?

Slide11

Ceist 4 2011

(a) (

i

)

Céard

is inteirmeach ann?___________________________________ (ii) Cén focal a úsáidtear le cur síos ar ainmhithe nach inteirmigh iad? (iii) Mol buntáiste a bhaineann le staid an inteirmigh.Céard é an t-uasraon i dteocht an choirp faoi dhálaí normálta mar a léirítear sa ghraf é?Cén t-am gach lá a dtiteann an teocht go dtí an leibhéal is ísle? ___________________________(iii) Mol

cúis

leis an

titim

sa teocht ag

an am a luaitear in (ii).(iv) Is gnách go mbíonn teocht an choirp níos airde i bpáistí

ná

mar a

bhíonn

i

ndaoine

fásta

.

Mol

cúis

leis sin.

Taispeántar

sa

ghraf

athruithe

laethúla

i

dteocht

chorp

an

duine

in

imeacht

tréimhse

trí

lá

.

Slide12

4. Na Scamhóga

Eisfheartar

CO

2

a

ghintear le linn _______, ó na scamhóga. Caithfear scaoileadh leis an CO2 seo mar dá bhfágfaí san fhuil é, chomhcheanglódh sé le huisce chun aigéad carbónach a dhéanamh a d’athródh pH na fola.Eisfheartar galuisce & teas freisin.

Slide13

Rialú Malartuithe

Gásach

sa

Duine:(Ardl.)* Conas? An medulla oblongata a rialaíonn an ráta análaithe & mar sin an ráta malartuithe gásach* Suíomh malartuithe gásach = Ailbheolais na ScamhógNuair a mhéadaíonn an leibhéal CO2 san fhuil, íslítear an pH.

Slide14

Ceist 15 (c) 2007

Céard

is

hoiméastáis

ann? Déan nóta de chúis amháin a bhfuil sé tábhachtach i gcorp an duine.(ii) Tarraing léaráid de ghearradh trí chraiceann an duine chun dhá struchtúr atá bainteach le rialú teochta a thaispeáint. Cuir lipéad ar gach ceann de na struchtúir sin.(iii) Maidir le ceann amháin de na struchtúir atá lipéadaithe agat sa léaráid, déan cur síos

go

hachomair ar a ról i rialú teochta.

(iv)

Céard

a chiallaíonn eisiteirmeach

?

Slide15

Cb.37 An Fualchóras: 

Feidhm

:

Comhdhúile

nítrigíneacha (próitéiní) a eisfhearadh ón gcorp. (Tá nítrigin sna haimínaigéid). I ndiaidh díleá/ionsúite, bristear na haiminaigéid breise síos san________.Tá aimínghrúpa (NO2) ar gach aimínaigéad a bhristear síos chun úiré a dhéanamh.

Slide16

Artaire

Duánach

-

fuil isteach sna duáin Féith Dhuánach - fuil amach ó na duáin

.

Duán

Faireog

A

i

dréineach

Úiréadar

Úiréadra

Lamhnán

Scairt

Abdóman

Torács

Slide17

3 (a) An Duán:

4

chuid

sna

duáin:An Choirtéis - clúdach an duáin, dath dorcha air, do chosaint.An Meideall laistigh den choirtéis.Na Pirimidí triantáin a dhéanann suas an meideall.An Peilbheas ina gceanglaítear an duán leis an úiréadar. Bailítear fual anseo.

Artaire

duánach

Féith

dhuánach

Peilbheas

Meideall

C

oi

rtéis

Slide18

(b) Feidhmeanna na

n

D

u

án: 1. Eisfhearadh: fuíoll nítrigíneach (proitéineach) a bhaint as an gcorp2. Osmairialú: Rialú méid uisce & salainn san fhuil. 3. Rialú pH na Fola.

Slide19

1. Eisfhearadh:

Príomhról

na

nDuán.Scagtar an fhuil & tarraingítear fuíoll aisti chun FUAL a chruthú.

Slide20

2. Osmairialú:

Rialú

c

h

othromaíocht

an uisce & na salann san fhuilSuíomh = sa mheideall.- Má bhíonn an iomarca salainn san fhuil, athionsúitear H₂O ó na duáin.

Slide21

Déantús Fuai

l -

(a)

Scagadh

Suíomh - Coirtéis an duáinTagann fuil isteach tríd an artaire duánach faoi bhrú ón gcroí (brainse den Aorta).Brúitear cuid de phlasma na fola isteach sa duán. (Ní éalaíonn fuilchoirpíní ón bhfuil).Scagtar salainn, H₂O,

úiré

i

dteannta

substaintí tábhachtacha (mar ghlucós).

Slide22

Déantús Fuai

l-

(b)

Athionsú

Suíomh

- Coirtéis & MeideallCén fáth? Scagtar fuíollsubstaintí (úiré, salainn) amach ACH tagann substaintí tábhachtacha mar ghlúcós, aimínaigéid riachtanacha srl. amach leo freisin.

Slide23

Déantús Fuail- (c)

Tál

(secretion)

Iompar

Gníomhach (iompar substaintí i gcoinne an ghrádáin tiúchana, ag úsáid fuinnimh) - substaintí mar dhrugaí as an bhfuil  fidíní na nDuán le heisfhearadh.

Slide24

Scagdhealú Fola

(Dialysis)

.

Má

theipeann ar na Duáin -Trasphlandú nó seo.(5-6 lá sa tseachtain do 6-8 uair an chloig gach babhta.)

Slide25

2011 (Ceist 12)

12.

(a) (

i

)

Céard a chiallaíonn an téarma eisfhearadh?(ii) Luaigh modh eisfheartha amháin i bplandaí bláthanna. (9)(b) (i) Tarraing léaráid mhór lipéadaithe de ghearradh ingearach trí dhuán an duine.Cuir lipéid ar na codanna seo a leanas i do léaráid: coirtéis, meideall, peilbheas.(ii) Léirigh go soiléir ar do léaráid cá dtarlaíonn ath-ionsú

.

(iii) 1.

Ainmnigh

an

fuileadán a sholáthraíonn

(supply) fuil do dhuán.2. Cén fuileadán as a dtagann an fuileadán a luaitear

in (iii)1

thuas

?

(iv)

Cén

cuas

(cavity) den

chorp

a

bhfuil

na

duáin

lonnaithe

ann

?

(v)

Ainmnigh

substaint

amháin

,

seachas

uisce

, a

eisfheartar

san

fhual

.

(vi)

Tabhair

gné

den

duán

a

léiríonn

gur

faireog

eisicríneach

atá

ann.

(27)

Slide26

Feidhmiú an Neafróin: (

Ard

l.

)

Neafrón

: fidíní beaga duánacha. Aonad ‘feidhmeach’ an duáin.Suíomh: coirtéis & meideall

Slide27

Fidín

aimhneasach

comhchasta

Capsúl BowmanGlomarúlach

Ducht

bailiúcháin

Lúb

Henle

Fidín

neasach

comhchasta

Slide28

Fuileadáin na n

Duán

….

Fuil

 tríd an artaire duánach. Scoilteann an t-artaire duánach ina artairíní iniompracha beaga a chruthaíonn Glomarúlach (i gcapsúl Bowman) an neafróin.Briseann na hartairíní beaga seo síos ina n-artairíní níos caoile arís (artairíní eisiompracha), agus iad ag fágáil an Ghlomarúlaigh.

Slide29

(i) Scagadh:

Tagann

an

fhuil

(

fuíollsubstaintí) isteach sa duán tríd an artaire duánach. & Scoilteann an t-artaire ina n-artairíní beaga a chruthaíonn an glomarúlach i ngach capsúl Bowman.Suíomh = Capsúl Bowman faoi bhrú fola. Brú ard anseo toisc:(i) gur brainse den aorta gar don chroí é (ii) go

bhfuil

an

t-

artairín

iniomprach

(isteach) níos leithne ná an t-artairín eisiomprach (amach).Scagtar

substaintí

mar:

úiré

,

glúcós,H

₂O

,

salainn



capsúl

Bowman

,

(

fanann

na

fuilchoirpíní

&

próitéiní

fola

=

rómhór

)

Slide30

(ii) Athionsú:

Taréis

scagadh

na fola, fágtar fuíollsubstaintí & substaintí mar Ghlucós nach dteastaíonn ón gcorp a chailleadh. Caithfear iad seo a athionsú isteach san fhuil.Athionsúitear: Glúcós, roinnt Salainn & Uisce isteach san fhuil

sa

n

f

hidín

neasach comhchasta - (idirleathadh, osmóis & iompar gníomhach [glúcós])

Suíomh

:

Athionsúitear

uisce

&

salainn

i

lúb

Henle.

Slide31

A - artaire

dúanach

B

-

artairín iniomprach C - glomarúlachD - artairín eisiomprachG -féith duánachH - Capsúl BowmanI - Fidín neasach comhchastaJ - Lúb HenleK - Fidín aimhneasach comhchastaL - Ducht Bailiúcháin

Slide32

(iii) Osmairialú:

an

leibhéal

uisce

sa chorp a rialú (tríd an leibhéal uisce san fhuil a rialú).Suíomh = Tarlaíonn osmairialú sa ducht bailiúcháin.De ghnáth bíonn an ducht bailiúcháin neamh-thréscaoilteach d’uisce. Ach, má bhíonn an fhuil ródhlúth, scaoileann an fhaireog phiotútach ADH (hormón antafhualach).Déanann an ADH an ducht

bailiúcháin

tréscaoilteach

d’uisce & athionsúitear é.

Slide33

Rialú mhéid an

fhuail

Leibhéal

ard

salann sa phlasma Hipeathalmas  teachtaireacht go dtí an fhaireog phiotútach. Scaoileann an fhaireog hormón antafhualach ADH. Téann an ADH go dtí na duáin (tríd an bhfuil) & méadaíonn tréscaoilteacht bhallaí an fhidín aimhneasaigh & bhallaí na nduchtanna bailiúcháin d’uisce.Athionsúitear níos mó uisce

isteach

san

fhuil

ón neafrón.

Slide34

Ceist 12c 20111. Ainmnigh na codanna a bhfuil na huimhreacha

1 go 6

orthu.

2.

Léirigh

go soiléir le huimhir cá dtarlaíonn scagadh.3. Ainmnigh an hormón atá bainteach le tréscaoilteacht an struchtúir ag 7 a athrú.(ii) Fuarthas amach go raibh próitéin i sampla fuail.1. An gceapfá gur gnáthrud atá ansin?2. Mínigh do fhreagra.(iii) Fuarthas amach go raibh glúcós i sampla fuail.1. An gceapfá gur gnáthrud atá

ansin

?

2.

Mínigh

do fhreagra.

(c) (

i

) Sa

léaráid

,

taispeántar

struchtúr

neafróin

agus

an

soláthar

fola

a

bhaineann

leis.