Komunidade Ekonomika ASEAN no Sistema Komersiu Mundial Dr Brett Williams Brett G Williams Law Office Sydney Espesialista iha Regulamentu Komersiu Internasional williamsbrettgwilliamslawcomau ID: 815909
Download The PPT/PDF document "Lori tama Timor-Leste ba" is the property of its rightful owner. Permission is granted to download and print the materials on this web site for personal, non-commercial use only, and to display it on your personal computer provided you do not modify the materials and that you retain all copyright notices contained in the materials. By downloading content from our website, you accept the terms of this agreement.
Slide1
Lori tama Timor-Leste ba Komunidade Ekonomika ASEAN no Sistema Komersiu Mundial
Dr Brett WilliamsBrett G Williams Law Office, SydneyEspesialista iha Regulamentu Komersiu Internasionalwilliams@brettgwilliamslaw.com.au Palestrante Esterna iha direitu komersiu iha Australian National University Kolejiu Direitu no University of Sydney Fakuldade Direitu
1
Slide22
Koopera
ka
La-Koopera
Jogador
Nu 2
Koopera
La
Koopera
Jogador
Koopera
Kuadrante
1
Segundo
melhor
,
segundu
melhor
Kuadrante
3
Quarto
melhor
,
primeiro
melhor
Nu 1
La
Koopera
Kuadrante
2
Primeiro
melhor
, quarto
melhor
Kuadrante
4
Terceiro
melhor
,
terceiro
melhor
DOMINANTE
Slide3Ema hothotu senti ksolok tebes
ho Timor-Leste tama ASEANTansa?Sa’ida mak Timor-Leste tenke halo?Oinsa paiz sira-seluk ASEAN nian sei deside atu simu ka la-simu adezaun hosi Timor-Leste?
3
Slide4Se mak membru sira ASEAN nian
Orijinal lima (Indonezia, Malazia, Singapora, Tailandia, Filipinas) 8 Agos 1967Adezaun : Brunei Darussalam 7 Janeiru 1984:Vietname 28 Jullu 1995Laos 23 Jullu 1997 Myanmar 23 Jullu 1997Cambodia 30 Abril 19994
Slide5Bainhira mak ASEAN hahu kria tratadu
sira kona-ba kestaun komersial no investimentu?1987 Arranju Komersiu Preferensial (6)1992 ASEAN (6) CEPT – akordu dahuluk atu reduz tarifa importasaun nian
5
Slide6Atu tama ba ASEAN: Sa’ida mak Timor-Leste tenke
asina lai?Maibe Dahuluk:Sa’ida mak Akordu Komersiu nian Halo?Istoria minutu rua kona-ba Sistema Komersial Mundial6
Slide7Hanoin hikas 1930nune’eDepresaun GlobalEU
hasa’e diever importasaun ba nivel hirak ne’ebe aasTuir-maiPaiz sira seluk hasa’e sira-nia dever importasaun ba nivel hirak ne’ebe aas
mos
Paiz
sira
iha
imperiu
Britanikau
fo
dever
preferensial
ne’ebe
ki’ik liu ba maluProblema boot rua:protesaun aas & taka ba komersiu mundialDiskriminasaun ne’ebe kauza friksaun politika
7
Slide8Maibe EU responde ho 1934 Reciprocal Trade Agreements Act
Autoriza Prezidente atu halo tratadu oioin ne’ebeReduz dever oioin EU nianOther country reduces duties Kona-ba importa sasaan sira ba malu.No ba Prezidente atu
proklama
taxa dever foun
ba
iha
lei EU
nian
la-
ho
aprovasaun
ruma
hosi
parte lejislativu.EU kuaze halo akordu bilateral 20 entre 1934 no 19458
Slide9Sa’ida mak influensia Politiku
ida nia desizaun kona-ba Politika Komersiu ho no La-ho Akordu Komersiu idaLa-iha AkorduBainhira Adota
Akordu
1.
Importa
produtor
sira
konkorrente
1.
Importa
produtor
sira
konkorrente2.1 Konsumidor2.1 Konsumidor2.2 Valuor hosi bem-estar nasional2.2 Valuor hosi
bem-estar
nasional
2.3
Eksportador sira ne’ebe kontra impostu indireitu ne’ebe proteje produtor sira-seluk2.3 Eksportador sira ne’ebe kontra impostu indireitu ne’ebe proteje produtor sira-seluk3.2 Eksportador sira nia apoiu bazea ba benefisia asesu ba merkadu Negosia onaPolitiku deside atu Fo ProtesaunPolitiku sira nia desizaun ne’e ekilibradu
9
Slide10Iha 1947, paiz 23 forma akordu komersial uniku : GATT 1947
paiz 23 iha akordu komersial ida bootReduz barreira oioin importasaun nianReduz diskriminasaun – regra la’os-diskriminasaun (no presaun ida kona-ba marjen
preferensia
nian hosi
preferensia
diskriminatoriu
oioin
ne’ebe
ezistente
)
&
Buka
atu
Repete ezersiziu ne’e:Progresivamente reduz liu tan barreira importasaunProgresivamente serbisu ba eliminasaun diskriminasaun iha relasaun
komersial
oioin
Karakteristika
Kritika mak katak paiz sira ne’ebe ki’ik no kbiit-la’ek lida ho paiz sira boot no kbiit-na’in bazea ba regra legal la’os politika bazeadu ba poder (kbiit). 10
Slide11Iha1982# hosi parte sira
ba GATT aumenta ona hosi 23 ba kuaze 90. Taxa media importasaun nian mosu hosi kuaze 50% ba menus hosi 10% iha paiz sira Dezenvolvidu ( maibe aas
liu
iha paiz
sira
Foin
Dezenvolvolve
, no menus
liberalizasaun
ne’ebe
alkansa
iha
setor agrikola no tekstil)Iha 1982 – Paiz sira GATT nian barak mak defende prinsipiu MFN & la’os-diskriminasaun (EUA, Japaun, Kanada la-iha akordu
diskriminariru
ruma
; Australia
iha ida ho PNG)Eksesaun boot ida – EC iha FTAs balu, barak liu ho paiz sira iha Europa no Norte Afrika. Iha 1982, parte sira GATT nian koko atu hahu ronda negosiaun foun oioin kona-ba komersiu11
Slide12Ronda Uruguai Uruguay Round 1986-1994 kria Organizasaun Mundial Komersiu nian 1 Jan 1995
Komersiu iha Beins:General Agreement on Tariffs and Trade + 12 Akordu sira seluk kona-ba Komersiu iha BeinsKomersiu iha Servisu sira:
General Agreement on Trade in Services
Propriedade
Intelektual
:
Agreement on Trade-Related Aspects of Intellectual Property
MAIBE
entretantu
,
iha
1995,
iha
ona
esplozaun
iha
akordu sira diskriminatoriu. 12
Slide13WTO nian eksesaun ba Akordu Komersiu
DiskriminatoriuGATT no mos GATS iha eksesaun hosi regra Paiz Mais Favoresida (Most Favoured Nation) ba arraju ida karik:- parte sira elimina barreira ba komersiu entre
Insiders
(
sira iha-laran); no
- la
hasa’e
barreira
atu
halo
komersiu
hasoru
outsiders
(
sira
iha-le’ur).Tuir TRIPS, la-iha eksesaun hanesan ne’e atu tratamentu preferensial hosi IP hosi paiz ruma tenke estende ba
Membru
WTO
hothotu
.
13
Slide14Hosi 1995 Integrasan Ekonomika ASEAN Aselera
1995 ASEAN (9) emenda CEPT atu aselera redusaun iha tarifa1995 ASEAN (9) Framework Agreement on Services1995 ASEAN (9) Agreement on Cooperation in Intellectual Property1998 ASEAN (10) Framework Agreement on the ASEAN Investment Area+ selseluk tan14
Slide15Kriasaun Komunidade Ekonomika ASEANOut
2003 Deklarasaun Simeira Bali kona-ba kriasaun Komunidade ASEAN iha 2020.12 Dez 2006 Deklarasaun Kuala Lumpur kona-ba Estabelesimentu ASEAN CharterJan 2007 Deklarasaun Cebu kona-ba Aselerasaun Estabelesementu Komunidade ASEAN iha 201512 Nov 2007 asina ASEAN Charter 20 Nov 2007
Simeira
13
a ASEAN nian
adota
ASEAN Economic Blueprint
15
Slide16Atu tama ASEAN: Sa’ida mak Timor-Leste tenke asina
?ASEAN Charter (Art 6) prevee:Parte ba Tratadu ezistente presiza halo desizaun Konsensu atu simu Membru founKriteria ba adezaun mak kumprimentu ba
Charter no “
abilidade
no vontade atu
hala’o
obrigasaun
sira
hosi
ASEAN.”
Art 6
obriga
membru
sira atu “adere ba prinsipiu sira fundamental ne’ebe konsagra iha deklarasaun, akordu, konvensaun, konkordansia, tratadu oioin no instrumentu
sira-seluk
hosi
ASEAN”. MAIBE la-
iha
aneksu ho lista tratadu sira 16
Slide17ASEAN Charter Art 6(2) 2. ASEAN no ninian Estadu
Membru sira tenke atua tuir Prinsipiu sira tuir-mai:…(n) aderensia ba regra komersiu multilateral no regra ASEAN nian bazea ba rejime sira ba implementasaun efikaz
hosi
kompromisu ekonomiku
no
redusaun
progresiva
hodi
ba
to’o
iha
eliminasaun
barreira hothotu ba integrasaun ekonomika rejional, iha ekonomia ida ne’ebe merkadu mak diriji. La-iha tan detalla.
17
Slide18Sa’ida mak instrumentu sira ASEAN nian
ne’ebe lida ho integrasaun ekonomika?Iha lista ida kona-ba tratadu sira iha: http://www.asean.org/communities/asean-economic-communityInklui:ASEAN Trade In Goods Agreement + ASEAN Agreement on CustomsASEAN Framework Agreement on Services + a series of Protocols of Commitments under the FASIncklui Agreement on Movement of Natural Persons
ASEAN Comprehensive Agreement on Investment
ASEAN Framework Agreement on Intellectual Property Cooperation
+ selseluk
tan
ASEAN Blueprint
ba
Komunidade
Ekonomika
ASEAN
espesifka
finalidade
oioin
kona-ba integrasaun. (Blueprint ne’e la’os fonte hosi obrigasaun legal)18
Slide19Asesaun ba ASEAN involve prosesu paralelu rua
1. Negotiating Schedules atu sai parte hosi tratadu sira prinsipal. Ne. Orariu kona-ba komersiu iha sasaan, kona-ba komersiu iha servisu sira, investimentu; no Hetan akordu
ho
Membru sira
seluk
ASEAN
nian
kona-ba
Orariu
hirak
ne’e
.
2.
Satisfaz Parte sira-seluk ne’ebe katak imi-nia lei no asaun sira atu konsistente ho obrigasaun oioin hosi tratadu: fo informasaun
ba
sira
no
kopia
hosi lei sira (iha dalen Ingles), responde pergunta sira ruma, emenda lei sira. 19
Slide20Membru ASEAN nian sei vota Yes
ba Timor-Leste nia adezaun ba ASEAN karik Timor-Leste la’os Membru ida ba WTO? Membru ASEAN hothotu mos Membru ba WTO :Indonezia, Malazia , Singapora,
Tailandia
, Filipinas, Brunei Darussalam
sai Membru
ba
WTO
iha
1
Janeiru
1995
bainhira
WTO
ne’e
mosu
.
Vietname
halo adezaun ba ASEAN iha 1995 (ba WTO iha 2007)Laos tama ba ASEAN iha 1997 (ba WTO iha 2013)Myanmar tama ba ASEAN iha 1997 (membru orijinal
ida
hosi
WTO
iha
1 Jan 1995)Cambodia tama ba ASEAN iha 1999 (ba WTO iha 2004)20
Slide21Membru ASEAN nian sei vota Yes
ba Timor-Leste nia adezaun ba ASEAN karik Timor-Leste la’os Membru ida ba WTO? ?Adezaun ikus-liu ba ASEAN mak iha 1999: tratadu prinsipal 4 koloka ona iha
fatin
maibe Deklarasaun
atu
Kria
Komunidade
Ekonomika
ASEAN
sei
dauk
mosu
to’o 2003.Dispozisaun barak hosi tratadu sira ASEAN nian ezije membru sira ASEAN nian atu kumpri obrigasaun espesifika oioin
WTO
nian
.
Sei
salva serbisu barak ba Sekretariadu ASEAN nian no governu sira ASEAN karik sira defere tiha eskrutiniu ba lei hothotu Timor-Leste nian to’o WTO halo ona ninian traballu detallu hodi eskrutiniza lei sira Timor-Leste nian. 21
Slide22Nune’e halo adezaun ba WTO ne’e (provavelmente
) pre-rekizitu pratiku ida atu halo adezaun ba ASEANHalo adezaun ba WTO tuir prosedimentu ida padronizadu :WTO estabelese Working Party ida kona-ba adezaun
T-L
nian
Timor-Leste fo
kopia
hosi
lei
hothotu
ba
WTO,
permite
WP
atu
satisfaz
membru sira katak la-iha lei T-L nian ida mak inkonsistente ho regra oioin WTO rules, posivelmente fila hodi halo emenda foun no
submete
fali
lei
foun
ne’e ba Working Party.Negosia orariu ida ba konsesaun sira kona-ba komersiu iha beins tuir GATTNegosia orariu ida ba konsesaun sira kona-ba komersiu iha servisu sira tuir GATSSerbisu iha tranzisaun ida hanesan paiz dezenvolve dadaun sira-seluk atu implementa TRIPS22
Slide23Susar oinsa ba Timor-Leste atu negosia
parte GATT (beins) nian hosi adezaun ba WTO?Tuir Lei Alfandega T-L impostu importasaun hosi produtu hothotu mak 2,5% de’it. Karik T-L
oferese
Schedule of Concessions
ne’ebe vinkula
impostu
importasaun
ba
produtu
hothotu
iha
2,5%,
entaun
iha xanse 99% katak Membru WTO hothotu sei simu ida-ne’e. (Iha duvida karik Membru balu
sei
husu
impostu
zero ba produtu IT nian)WTO nia working party sei:ezamina T-L nia lei sira, husu tan informasaun, identifika aspeitu sira-seluk hosi lei T-L ne’ebe inkonsistente ho rekezitu oioiin WTO nian, nohusu atu emenda tan lei.Nu’udar ezemplu, WTO dala-ruma sei husu Timor-Leste atu muda lei balu ne’ebe eziste:Ne. Taxa Venda nian ho 5% ne’ebe aplika de’it ba importasaun no la aplika ba produtu sira ne’ebe produz lokalmente;Ne. Dispozisaun Lei Alfrandega nian ne’ebe permite
substituisaun
ida
livre
liu
ba
montante
Valuasaun
sira
seluk
duke
presu
fatura
atual
Ne.
Dala-ruma
kona-ba
restrisaun
Karantina
nian
ne’ebe
presiza
atu
altera
karik T-L la bele demonstra justifikasaun sientifika
23
Slide24WTO nia General Agreement on Trade in Services (‘GATS’)Liu-hosi
kompromisu sira ne’ebe marka ona ba sub setor partikular no modu servisu nian:Membru sira konkorda atu limita numeru hosi fornesedor ka
kuantia
hosi fornesementu
servisu
Membru
sira
konkorda
atu
la
trata
iha
maneira ida la favorese fornesedor sira estranjeiru kompara ha fornesedor sira lokalMAIBE obrigasaun hirak ne’e bele kualifika hodi
tama
tuir
orariu
sira24
Slide25Susar oinsa ba Timor-Leste atu negosia
parte GATS (Servisu) bainhira halo adezaun ba WTO? Ida-ne’e konforme ba rezultadu hosi ronda negosiasaun lubuk ida ne’ebe Timor-Leste sei hala’o
ho
Membru sira
ididak
hosi
WTO
nian
ne’ebe
mak
interesadu
Konsidera
setor sira espesifiku: Provavel katak iha area balu, sei la iha presaun atu halo kompromisu oioin ne’ebe nesesita alterasaun
liu
tiha
fali
liberalizasaun ne’ebe Timor-Leste halo ona:Timor-Leste fo ona lisensa ba ema estranjeiru atu hetan lisensa oioin hodi fornese servisu finanseiruTimor-Leste permite ona fornesedor infraestrutura teleko no servisu telecom estranjeira toluTimor-Leste bele hetan benefisiu boot hosi kompetisaun barak hosi estranjeiru sira iha area sira-seluk & Membru sira WTO nian sei bele fo presaun ba liberalizasaun iha area sira-seluk: servisu profisional, enjinharia konstrusaun nian, transporte & sira seluk – Diretriz WTO nian
kona-ba
adezaun
hosi
Paiz
sira
La-dun
Dezenvolve
sei
inklina
atu
hamosu
rezultadu
liberalizasaun
balu
maibe
la’os
iha
forma
ida
estensiva
.
25
Slide26Negosia aspeitu Trade in Services hosi adezaun ba WTO –
cont’edKonsidera kestaun sira orizontal:Kompromisu oioin kona-ba entada hosi ema-sira natural: regra T-L nian kona-ba entrada hosi ema-sira ba negosiu kurtu prazu ne’e liberal
tebes
ona nune’e membru
sira
WTOnian
sei
la
buka
atu
halo tan
alterasaun
ruma
; entrada ba longu termu??Kompromisu sira kona-ba estabelesementu prezensa komersial atu fornese servisu ida: regra Investimentu Estranjeiru ezistente inkonsistente
ho
regra
tratamentu
nasional GATSnian tanba ema lokal sira hetan konsesaun impostu ba investimentu ki’ik maibe estranjeiru sira hetan de’it konsesaun ba impostu ba investimentu sira ne’ebe boot de’it. Membru sira WTO nian sei buka atu muda ida-ne’e.Kompromisu sira relasiona ho oinsa fornesedor estranjeiru sira estabele fatin: T-L permite ema estranjeiru sira atu aluga rai maibe la’os atu sosa rai ne’e – maibe membru sira-seluk WTO hetan ona adezaun hodi la muda lei hirak hanesan ne’e;
26
Slide27Negosia aspeitu Trade in Services hosi adezaun ba WTO – cont’ed
WTO nia Working party ba adezaun Timor-Leste nian sei:- presiza hetan lei T-L nian hotu ne’ebe afeta komersiu iha servisu sira (iha Ingles)-
ezamina
lei
sira atu identifika
kestaun
hirak
ne’ebe
inkonsistente
ho
regra
sira
GATS & ho kompromisu kontempladu oioin iha T-L nia Orariu ba Kompromisu sira- husu tan pergunta- husu atu emenda
tan lei
balu
ne’ebe
afeta komersiu iha servisu sira.27
Slide28Susar oinsa ba Timor-Leste atu satisfaz
aspeitu TRIPS nian bainhira halo adezaun ba WTO?Implementa lei Patente nian ne’ebe oneroza.Implementa Lei Copyright nian ne’ebe oneroza.Implementa lei Marka-komersial (Trademark)
ne’ebe
relativamente fasil.
Maibe
Membru
sira
WTO
nian
permite
ona
periodu
tranzisaun ba Paiz sira foin Dezenvolve atu permite dezistensia (waiver) ida hosi kumprimentu ba obrigasaun hirak ne’e
Nune’e
Timor-Leste
bele
negosia
dalan tranzitoriu ida atu adota lei kona-ba Propriedade Intelektual ne’ebe bazea ba TRIPS.Bainhira halo ona adezaun Timor-Leste sei presiza atu kumpri:Regra tratamentu nasional – la fo tratamentu ne’ebe di’ak ba lokal sira duke na’in ba IP estranjeiru sira; noRegra kona-ba nasaun ne’ebe Mais Favoresida (Most Favoured nation rule ) – hodi fo tratamentu ne’ebe di’ak liu ba IP hosi paiz balu duke paiz sira-seluk. 28
Slide29Aspeitu sira-seluk ne’ebe presiza konsidera:
Timor-Leste sei presiza fo ba Working Party WTO nian kopia hosi ninian lei sira iha dalen WTO nian (Ingles, Franses, Espanha) maibe sei bele hetan
asistensia
signifikativu ho
tradusaun
.
Timor-Leste
nia
ofisial
sira
bele
partisipa
iha
programa formasaun WTO;Iha Fasilidade Dezenvolvimentu Esportasaun (Export Development Facility) nian ida ne’ebe konjuntamente administra ho joint venture ida entre WTO, FAO no UNCTAD ne’ebe sei
ajuda
produtor
lokal
sira prienxe padraun no regulamentu padronizada sira ne’ebe membru sira-seluk hosi WTO nian impoen29
Slide30Negosia adezaun ba ASEANTimor-Leste bele
hala’o ninian negosiasaun rasik atu halo adezaun ba WTO iha tempu ne’ebe hanesan ho negosiasaun atu halo adezaun ba ASEAN.30
Slide31Oinsa susar ba Timor-Leste atu negosia
adezaun ba ASEAN Agreement on Trade in Goods (ATIGA)? ASEAN nian ATIGA ezije redusaun impostu alfandega to’o zero.Reduz nivel atual ho 2,5% ba zero. (dala-ruma presiza
reduz
fazeadamente)
Maibe
ho
WTO
iha
sistema
working party
nian
ne’ebe
ema
hotu hatene previzivel, la hatene prosesu sa’ida mak ASEAN sei adota maibe dala-ruma espera sei iha
Working Party ASEAN
nian
atu
ezamina
lei T-L nian (iha Ingles), husu tan informasaun seluk, identifika aspeitu sira-seluk hosi lei sira T-L nian ne’ebe inkonsistente ho rekezitu sira WTO nian, nohuHusu atu emenda lei.Nu’udar ezemplu, ASEAN sei hakarak atu haree emenda lei sira: Ne. Taxa Venda nian ho 5% ne’ebe aplika de’it ba importasaun no la aplika ba produtu sira ne’ebe produz lokalmente;Ne. Dispozisaun Lei Alfrandega nian ne’ebe permite
substituisaun
ida
livre
liu
ba
montante
Valuasaun
sira
seluk
duke
presu
fatura
atual
Ne.
Dala-ruma
kona-ba
restrisaun
Karantina
nian
ne’ebe
presiza
atu
altera
karik T-L la bele
demonstra
justifikasaun
sientiiika
.
31
Slide32Oinsa susar ba Timor-Leste atu tama ba ASEAN
nian Akordu Enkuadramentu kona-ba Servisu sira?Ida-ne’e konforme ba rezultadu hosi ronda negosiasaun lubuk ida ne’ebe
Timor-Leste
sei
hala’o ho
Membru
sira
ididak
hosi
ASEAN
nian
ne’ebe
mak
interesaduKonsidera setor sira espesifiku: Provavel katak iha area balu, sei la iha presaun atu halo
kompromisu
oioin
ne’ebe
nesesita alterasaun liu tiha fali liberalizasaun ne’ebe Timor-Leste halo ona:Timor-Leste fo ona lisensa ba ema estranjeiru atu hetan lisensa oioin hodi fornese servisu finanseiruTimor-Leste permite ona fornesedor infraestrutura teleko no servisu telecom estranjeira toluTimor-Leste bele hetan benefisiu boot hosi kompetisaun barak hosi estranjeiru sira iha area sira-seluk & Membru sira ASEAN nian sei bele fo presaun ba liberalizasaun
iha
area
sira-seluk
.
ASEAN Blueprint
aumenta
tan
alvu
balu
:
Sustansialmente
muda
restrisaun
hothotu
ba
komersiu
iha
servisu
sira
iha
setor
prioritariu
:
transporte
aeru
,
komersiu
elektronika, kuidade
saude
,
turizmu
, no
servisu
lojistiku
.
Arranju
rekonhesementu
mutu
iha
setor
servisu
profisional
balu
:
arkitektura
, kontabilidade, surveying, profisional mediku no profisional nehan nian.
32
Slide33Negosia aspeitu Komersiu iha Servisu hodi
adezaun ba ASEAN kontinuaKonsidera kestaun sira orizontal:Kompromisu oioin kona-ba entada hosi ema-sira natural: regra T-L nian kona-b entrada hosi
ema-sira
ba negosiu
kurtu
prazu
ne’e
liberal
tebes
ona
nune’e
membru
sira ASEAN nian sei la buka atu halo tan alterasaun ruma; Kompromisu sira kona-ba estabelesementu prezensa komersial atu fornese servisu
ida
:
regra
Investimentu
Estranjeiru ezistente inkonsistente ho regra tratamentu nasional ASEAN FAS nian tanba ema lokal sira hetan konsesaun impostu ba investimentu ki’ik maibe estranjeiru sira hetan de’it konsesaun ba impostu ba investimentu sira ne’ebe boot de’it. Membru sira ASEAN nian sei buka atu muda ida-ne’e.Kompromisu sira relasiona ho oinsa fornesedor estranjeiru sira estabele fatin: T-L permite ema estranjeiru sira atu aluga rai maibe la’os
atu
sosa
rai
ne’e
–
susar
ba
membru
sira
ASEAN
nian
atu
obriga
Timor-Leste
hasai
tiha
limitasaun
hirak
ne’e
.
33
Slide34Susar oinsa ba Timor-Leste atu tama ba
Akordu Enkuadramentu ASEAN kona-ba Propriedade Intelektual (ASEAN Framework Agreement on Intellectual Property)?Regra sira la-dun oneroza bainhira kompara ho obrigasaun sira kompletu WTO/TRIPSObrigasaun
jeral
kona-ba
kooperasaun
ho
membru
sira-seluk
ASEAN
nian
atu
dezenvolve
lei
propriedade intelektual no ninian administrasaun ne’ebe inklui:Atu esplora posibilidade hodiestabelese sistema patente ASEAN nian ida
atu
proteje
patente sira seluk iha rejiaun ne’eAtu esplora posibilidade hodiestabelese sistema marka-komersial ASEAn nian atu promove protesaun ba marka-komersial (trademark) iha rejiaun ne’eBlueprint hosi Komunidade Ekonomika ASEAN estabelese tan meta sira balu:Adezaun ba Protokolu Madrid kona-ba Marka-komersial – ho prezunsaun katak iha lei kona-ba marka-komersialImplementa planu asaun IPR ASEAN nian – ne’ebe refere, ne., ba tempu rejistu marka-komersial ne’ebe hetook
di’ak
,
ezaminasaun
ba
patente
ne’ebe
hetook
di’ak
Implementia
Planu
Serbisu
ASEAN
kona-ba
Direitu-autoria
(ASEAN Work Plan for Cooperation on Copyrights)
Timor-Leste la-
iha
lei
kona-ba
patente
,
marka-komersial
ka
copyright
.
Timor-Leste
tenke
hahu
hosi
ne’ebe
?
Sa’ida
mak
membru
sira
ASEAN
nian
ezije
atu
Timor-Leste halo
atu
nune’e
sira
bele
vota
yes hodi tama ba ASEAN? 34
Slide35Obrigasaun ASEAN nian kobre area sira balu
ne’ebe obrigasaun WTO nian la kobreTratadu sira adisional:InvestimentuAdministrasaun alfandega nian / Janela Unika NasionalAspeitu privadu balu ho
lei
kona-ba
komersiu nian:
transporte
multimodal,
beins
iha
tranzitu
,
Mais
‘
obrigasaun
’
balu
ne’ebe la iha tratadu laran maibe iha deklaran meta oioin iha Blueprint ba Komunidade Ekonomika ASEANPolitika Konkorrensia (Competition Policy)Protesaun
Konsumidor
E-commerce (
komersiu
elektronika
)Konsidera rua hosi sira ne’e:35
Slide36Adezaun ba ASEAN nia Akordu Investimentu
Abranjente (Comprehensive Investment Agreement)Timor-Leste la bele trata investidor / investimentu sira hosi paiz sira ASEAN nian:Ho tratamentu ne’ebe la-dun di’ak kompara ho
sira-nia
investidor / investimentu
rasik
(
ekseptu
ba
medida
sira
iha
sira-nia
Lista Rezervasaun)Ho tratamentu ne’ebe la-dun di’ak kompara ho investidor / investimentu hosi Estadu sira-seluk.Aplika ba admisaun no
estabelesementu
Aplika
ba
operasaun kontinua, venda no mos dispozisaunMembru sira tenke permite investidor sira lori tama ka lori sai kapital.Membru sira tenke permite movimentu hosi ema balu: investidor, ezekutivu, jerente, no kategoria oioin ne’ebe negosia onaTipu rua hosi rezolusaun ba disputa:Estadu v Estadu bainhira remediu ne’e retira obrigasaun siraInvestidor v Estadu bainhira remediu ne’e danus monetariusTimor-Leste bele negosia ekesaun ba regra
Tratamentu
Nasional
(National Treatment)
Maibe
paiz
sira
ASEAN
nian
mak
sei
fo
atensaun
ba
aspeitu
oioin
hosi
Timor-Leste
nia
Lei
ne’ebe
ema
estranjeira
sira
ho
tratamentu la-duun di’ak kompara ho
ema-lokal
sira
&
pedidu
ba
eksesaun
ho
ema-ruma
ba
ema-ruma
.
36
Slide37Janela Unika Nasional ba Administrasaun
Importasaun-EsportasaunObrigasaun tratadu nian ida atu bele halo komersiante sira lida ho pontu uniku ida iha governu ho deklara beins
sira
bele tama iha
paiz
ida
.
Kumprimentu
parsial
iha
Kurtu
prazu
bele sai hanesan portal web unika ida ho informasaun hothotu kona-ba aprovasaun sira hotu hosi ajensia tomak governu
nian
.
Kumprimentu
kompletu tempu naruk liu nian bele sai nu’udar sistema unika ida bazea ba komputador atu simu no fo aprovasaun importasaun hosi ajensira hothotuSei presiza reforma legal balu :Lejislasaun ba tranzasaun elektronika Lejislasaun kona-ba identifikasaun elektronika/asinatura dijitalLei sira kona-ba dadus privadu ne’ebe ihaLei sira ne’ebe autoriza fahe informasaun ne’ebe iha ho autoridade sira iha paiz sira-seluk37
Slide38Protesaun ba KonsumidorLa-iha
tratadu ruma ASEAN nian kona-ba protesaun ba konsumidor.ASEAN Blueprint ezije membru sira atu fortifika protesaun ba konsumidor hodi serbisu iha ASEAN nian
Komite
Koordenasaun kona-ba
Protesaun
ba
Konsumidor
.
Timor-Leste la-
iha
lei, ne,
kona-ba
deklarasaun
falsa
, deklarasaun iluzoria, ka termu sira implika ona.Hosi ne’ebe Timor-Leste sei hahuu ho ninian lei kona-ba protesaun
ba
konsumidor
?
Sa’ida
mak Membru sira ASEAN nian hakarak atu haree iha area lei protesaun ba konsumidor molok sira hakarak vota ‘yes’ ba ninian adezaun ba ASEAN? 38
Slide39Tama ba Relasaun Ekonomika Esterna ASEAN Komun
Timor-Leste dala-ruma presiza halo adezaun baASEAN Japaun FTAASEAN Xina FTAASEAN Korea FTAASEAN-Australia-Nova Zelandia FTAASEAN India FTA kona-ba beins (sei dauk servisu siras)Posivelmente ASEAN Hong Kong FTAAtu tama, Timor-Leste
dala-ruma
sei presiza
atu
negosia
Orariu
kompromisu
sira
kona-ba
beins
,
servisu no investimentu ho paiz hirak ne’e ididak. 39
Slide40Akordu Parseria Ekonomika Abranjente Rejional
Negosiasaun la’o hela.Parese sei sai ASEAN nia vizaun atu troka FTAs sira hotu ho akordu uniku ida: RCEP(maibe posibel mos
katak
RCEP
bele ko-eziste
ho
FTAs)
Membru
sira
ASEAN
nian
sei
konfia
katak
Timor-Leste
bele tama ba iha RCEP molok sira permite Timor-Leste tama ba iha ASEAN. 40
Slide41Oinsa kona-ba Australia? Australia
la’os Membru ida hosi ASEAN no la’os parte ida ba tratadu ruma ASEAN nian kona-ba asuntu ekonomiku?Grupu ketak ida naran Forum Rejional ASEAN konvoka reuniaun anual
–
ne’ebe
involve paiz 10 ASEAN nian
+
paiz
sira-seluk
(
inklui
EUA, UE,
Japaun
, Australia no Timor-Leste)
Australia parte
ida
ba
Aust-NZ-ASEAN nia Akordu Komersiu Livre (Free Trade Agreement). Australia mos hamutuk ho membru ASEAN (10) Plus Japaun, Xina, Korea Sul, Nova Zelandia no India atu negosia Akordu
Parseria
Ekonomika
Abranjente
Rejional (Regional Comprehensive Economic Partnership Agreement) foun ida. 41
Slide42Oinsa Australia involve?Australia Membru ativu
ida hosi WTO ho esperiensia boot iha adezaun ba WTOAustralia xefea grupu negosiasaun WTO ne’ebe iha laran paiz 4 ASEAN partisipa: Malazia, Indonezia, Singapora, Tailandia, FilipinasAustralia
iha
FTAs
ho membru ASEAN tolu:
Singapora
,
Tailandia
no
Malazia
; no
negosia
hela
daudaun
ho
Indonezia.Australia mos iha FTAs parseiru dialogu ASEAN nian tolu: Korea, Japaun, Nova Zelandia; no negosia hela daudaun ho Xina no India.
42
Slide43KonkluzaunAtu tama ba ASEAN:Provavel
katak Timor-Leste sei presiza komesa negosiasaun oioin atu tama ba WTOProvavel katak Timor-Leste sei presiza hola parte iha negosiasaun oioin atu kria Parseria Ekonomika Abranjente
Rejional
(Regional Comprehensive Economic Partnership).
Australia
mos
totalmente
no
permanentemente
metin
hela
ba
prosesu
integrasaun ekonomika ASEAN43
Slide44Pergunta ruma?1.2.3.
…
Brett Williams
44