/
Lori tama Timor-Leste  ba Lori tama Timor-Leste  ba

Lori tama Timor-Leste ba - PowerPoint Presentation

partysilly
partysilly . @partysilly
Follow
343 views
Uploaded On 2020-11-06

Lori tama Timor-Leste ba - PPT Presentation

Komunidade Ekonomika ASEAN no Sistema Komersiu Mundial Dr Brett Williams Brett G Williams Law Office Sydney Espesialista iha Regulamentu Komersiu Internasional williamsbrettgwilliamslawcomau ID: 815909

iha sira

Share:

Link:

Embed:

Download Presentation from below link

Download The PPT/PDF document "Lori tama Timor-Leste ba" is the property of its rightful owner. Permission is granted to download and print the materials on this web site for personal, non-commercial use only, and to display it on your personal computer provided you do not modify the materials and that you retain all copyright notices contained in the materials. By downloading content from our website, you accept the terms of this agreement.


Presentation Transcript

Slide1

Lori tama Timor-Leste ba Komunidade Ekonomika ASEAN no Sistema Komersiu Mundial

Dr Brett WilliamsBrett G Williams Law Office, SydneyEspesialista iha Regulamentu Komersiu Internasionalwilliams@brettgwilliamslaw.com.au Palestrante Esterna iha direitu komersiu iha Australian National University Kolejiu Direitu no University of Sydney Fakuldade Direitu

1

Slide2

2

Koopera

ka

La-Koopera

Jogador

Nu 2

Koopera

La

Koopera

Jogador

Koopera

Kuadrante

1

Segundo

melhor

,

segundu

melhor

Kuadrante

3

Quarto

melhor

,

primeiro

melhor

Nu 1

La

Koopera

Kuadrante

2

Primeiro

melhor

, quarto

melhor

Kuadrante

4

Terceiro

melhor

,

terceiro

melhor

DOMINANTE

Slide3

Ema hothotu senti ksolok tebes

ho Timor-Leste tama ASEANTansa?Sa’ida mak Timor-Leste tenke halo?Oinsa paiz sira-seluk ASEAN nian sei deside atu simu ka la-simu adezaun hosi Timor-Leste?

3

Slide4

Se mak membru sira ASEAN nian

Orijinal lima (Indonezia, Malazia, Singapora, Tailandia, Filipinas) 8 Agos 1967Adezaun : Brunei Darussalam 7 Janeiru 1984:Vietname 28 Jullu 1995Laos 23 Jullu 1997 Myanmar 23 Jullu 1997Cambodia 30 Abril 19994

Slide5

Bainhira mak ASEAN hahu kria tratadu

sira kona-ba kestaun komersial no investimentu?1987 Arranju Komersiu Preferensial (6)1992 ASEAN (6) CEPT – akordu dahuluk atu reduz tarifa importasaun nian

5

Slide6

Atu tama ba ASEAN: Sa’ida mak Timor-Leste tenke

asina lai?Maibe Dahuluk:Sa’ida mak Akordu Komersiu nian Halo?Istoria minutu rua kona-ba Sistema Komersial Mundial6

Slide7

Hanoin hikas 1930nune’eDepresaun GlobalEU

hasa’e diever importasaun ba nivel hirak ne’ebe aasTuir-maiPaiz sira seluk hasa’e sira-nia dever importasaun ba nivel hirak ne’ebe aas

mos

Paiz

sira

iha

imperiu

Britanikau

fo

dever

preferensial

ne’ebe

ki’ik liu ba maluProblema boot rua:protesaun aas & taka ba komersiu mundialDiskriminasaun ne’ebe kauza friksaun politika

7

Slide8

Maibe EU responde ho 1934 Reciprocal Trade Agreements Act

Autoriza Prezidente atu halo tratadu oioin ne’ebeReduz dever oioin EU nianOther country reduces duties Kona-ba importa sasaan sira ba malu.No ba Prezidente atu

proklama

taxa dever foun

ba

iha

lei EU

nian

la-

ho

aprovasaun

ruma

hosi

parte lejislativu.EU kuaze halo akordu bilateral 20 entre 1934 no 19458

Slide9

Sa’ida mak influensia Politiku

ida nia desizaun kona-ba Politika Komersiu ho no La-ho Akordu Komersiu idaLa-iha AkorduBainhira Adota

Akordu

1.

Importa

produtor

sira

konkorrente

1.

Importa

produtor

sira

konkorrente2.1 Konsumidor2.1 Konsumidor2.2 Valuor hosi bem-estar nasional2.2 Valuor hosi

bem-estar

nasional

2.3

Eksportador sira ne’ebe kontra impostu indireitu ne’ebe proteje produtor sira-seluk2.3 Eksportador sira ne’ebe kontra impostu indireitu ne’ebe proteje produtor sira-seluk3.2 Eksportador sira nia apoiu bazea ba benefisia asesu ba merkadu Negosia onaPolitiku deside atu Fo ProtesaunPolitiku sira nia desizaun ne’e ekilibradu

9

Slide10

Iha 1947, paiz 23 forma akordu komersial uniku : GATT 1947

paiz 23 iha akordu komersial ida bootReduz barreira oioin importasaun nianReduz diskriminasaun – regra la’os-diskriminasaun (no presaun ida kona-ba marjen

preferensia

nian hosi

preferensia

diskriminatoriu

oioin

ne’ebe

ezistente

)

&

Buka

atu

Repete ezersiziu ne’e:Progresivamente reduz liu tan barreira importasaunProgresivamente serbisu ba eliminasaun diskriminasaun iha relasaun

komersial

oioin

Karakteristika

Kritika mak katak paiz sira ne’ebe ki’ik no kbiit-la’ek lida ho paiz sira boot no kbiit-na’in bazea ba regra legal la’os politika bazeadu ba poder (kbiit). 10

Slide11

Iha1982# hosi parte sira

ba GATT aumenta ona hosi 23 ba kuaze 90. Taxa media importasaun nian mosu hosi kuaze 50% ba menus hosi 10% iha paiz sira Dezenvolvidu ( maibe aas

liu

iha paiz

sira

Foin

Dezenvolvolve

, no menus

liberalizasaun

ne’ebe

alkansa

iha

setor agrikola no tekstil)Iha 1982 – Paiz sira GATT nian barak mak defende prinsipiu MFN & la’os-diskriminasaun (EUA, Japaun, Kanada la-iha akordu

diskriminariru

ruma

; Australia

iha ida ho PNG)Eksesaun boot ida – EC iha FTAs balu, barak liu ho paiz sira iha Europa no Norte Afrika. Iha 1982, parte sira GATT nian koko atu hahu ronda negosiaun foun oioin kona-ba komersiu11

Slide12

Ronda Uruguai Uruguay Round 1986-1994 kria Organizasaun Mundial Komersiu nian 1 Jan 1995

Komersiu iha Beins:General Agreement on Tariffs and Trade + 12 Akordu sira seluk kona-ba Komersiu iha BeinsKomersiu iha Servisu sira:

General Agreement on Trade in Services

Propriedade

Intelektual

:

Agreement on Trade-Related Aspects of Intellectual Property

MAIBE

entretantu

,

iha

1995,

iha

ona

esplozaun

iha

akordu sira diskriminatoriu. 12

Slide13

WTO nian eksesaun ba Akordu Komersiu

DiskriminatoriuGATT no mos GATS iha eksesaun hosi regra Paiz Mais Favoresida (Most Favoured Nation) ba arraju ida karik:- parte sira elimina barreira ba komersiu entre

Insiders

(

sira iha-laran); no

- la

hasa’e

barreira

atu

halo

komersiu

hasoru

outsiders

(

sira

iha-le’ur).Tuir TRIPS, la-iha eksesaun hanesan ne’e atu tratamentu preferensial hosi IP hosi paiz ruma tenke estende ba

Membru

WTO

hothotu

.

13

Slide14

Hosi 1995 Integrasan Ekonomika ASEAN Aselera

1995 ASEAN (9) emenda CEPT atu aselera redusaun iha tarifa1995 ASEAN (9) Framework Agreement on Services1995 ASEAN (9) Agreement on Cooperation in Intellectual Property1998 ASEAN (10) Framework Agreement on the ASEAN Investment Area+ selseluk tan14

Slide15

Kriasaun Komunidade Ekonomika ASEANOut

2003 Deklarasaun Simeira Bali kona-ba kriasaun Komunidade ASEAN iha 2020.12 Dez 2006 Deklarasaun Kuala Lumpur kona-ba Estabelesimentu ASEAN CharterJan 2007 Deklarasaun Cebu kona-ba Aselerasaun Estabelesementu Komunidade ASEAN iha 201512 Nov 2007 asina ASEAN Charter 20 Nov 2007

Simeira

13

a ASEAN nian

adota

ASEAN Economic Blueprint

15

Slide16

Atu tama ASEAN: Sa’ida mak Timor-Leste tenke asina

?ASEAN Charter (Art 6) prevee:Parte ba Tratadu ezistente presiza halo desizaun Konsensu atu simu Membru founKriteria ba adezaun mak kumprimentu ba

Charter no “

abilidade

no vontade atu

hala’o

obrigasaun

sira

hosi

ASEAN.”

Art 6

obriga

membru

sira atu “adere ba prinsipiu sira fundamental ne’ebe konsagra iha deklarasaun, akordu, konvensaun, konkordansia, tratadu oioin no instrumentu

sira-seluk

hosi

ASEAN”. MAIBE la-

iha

aneksu ho lista tratadu sira 16

Slide17

ASEAN Charter Art 6(2) 2. ASEAN no ninian Estadu

Membru sira tenke atua tuir Prinsipiu sira tuir-mai:…(n) aderensia ba regra komersiu multilateral no regra ASEAN nian bazea ba rejime sira ba implementasaun efikaz

hosi

kompromisu ekonomiku

no

redusaun

progresiva

hodi

ba

to’o

iha

eliminasaun

barreira hothotu ba integrasaun ekonomika rejional, iha ekonomia ida ne’ebe merkadu mak diriji. La-iha tan detalla.

17

Slide18

Sa’ida mak instrumentu sira ASEAN nian

ne’ebe lida ho integrasaun ekonomika?Iha lista ida kona-ba tratadu sira iha: http://www.asean.org/communities/asean-economic-communityInklui:ASEAN Trade In Goods Agreement + ASEAN Agreement on CustomsASEAN Framework Agreement on Services + a series of Protocols of Commitments under the FASIncklui Agreement on Movement of Natural Persons

ASEAN Comprehensive Agreement on Investment

ASEAN Framework Agreement on Intellectual Property Cooperation

+ selseluk

tan

ASEAN Blueprint

ba

Komunidade

Ekonomika

ASEAN

espesifka

finalidade

oioin

kona-ba integrasaun. (Blueprint ne’e la’os fonte hosi obrigasaun legal)18

Slide19

Asesaun ba ASEAN involve prosesu paralelu rua

1. Negotiating Schedules atu sai parte hosi tratadu sira prinsipal. Ne. Orariu kona-ba komersiu iha sasaan, kona-ba komersiu iha servisu sira, investimentu; no Hetan akordu

ho

Membru sira

seluk

ASEAN

nian

kona-ba

Orariu

hirak

ne’e

.

2.

Satisfaz Parte sira-seluk ne’ebe katak imi-nia lei no asaun sira atu konsistente ho obrigasaun oioin hosi tratadu: fo informasaun

ba

sira

no

kopia

hosi lei sira (iha dalen Ingles), responde pergunta sira ruma, emenda lei sira. 19

Slide20

Membru ASEAN nian sei vota Yes

ba Timor-Leste nia adezaun ba ASEAN karik Timor-Leste la’os Membru ida ba WTO? Membru ASEAN hothotu mos Membru ba WTO :Indonezia, Malazia , Singapora,

Tailandia

, Filipinas, Brunei Darussalam

sai Membru

ba

WTO

iha

1

Janeiru

1995

bainhira

WTO

ne’e

mosu

.

Vietname

halo adezaun ba ASEAN iha 1995 (ba WTO iha 2007)Laos tama ba ASEAN iha 1997 (ba WTO iha 2013)Myanmar tama ba ASEAN iha 1997 (membru orijinal

ida

hosi

WTO

iha

1 Jan 1995)Cambodia tama ba ASEAN iha 1999 (ba WTO iha 2004)20

Slide21

Membru ASEAN nian sei vota Yes

ba Timor-Leste nia adezaun ba ASEAN karik Timor-Leste la’os Membru ida ba WTO? ?Adezaun ikus-liu ba ASEAN mak iha 1999: tratadu prinsipal 4 koloka ona iha

fatin

maibe Deklarasaun

atu

Kria

Komunidade

Ekonomika

ASEAN

sei

dauk

mosu

to’o 2003.Dispozisaun barak hosi tratadu sira ASEAN nian ezije membru sira ASEAN nian atu kumpri obrigasaun espesifika oioin

WTO

nian

.

Sei

salva serbisu barak ba Sekretariadu ASEAN nian no governu sira ASEAN karik sira defere tiha eskrutiniu ba lei hothotu Timor-Leste nian to’o WTO halo ona ninian traballu detallu hodi eskrutiniza lei sira Timor-Leste nian. 21

Slide22

Nune’e halo adezaun ba WTO ne’e (provavelmente

) pre-rekizitu pratiku ida atu halo adezaun ba ASEANHalo adezaun ba WTO tuir prosedimentu ida padronizadu :WTO estabelese Working Party ida kona-ba adezaun

T-L

nian

Timor-Leste fo

kopia

hosi

lei

hothotu

ba

WTO,

permite

WP

atu

satisfaz

membru sira katak la-iha lei T-L nian ida mak inkonsistente ho regra oioin WTO rules, posivelmente fila hodi halo emenda foun no

submete

fali

lei

foun

ne’e ba Working Party.Negosia orariu ida ba konsesaun sira kona-ba komersiu iha beins tuir GATTNegosia orariu ida ba konsesaun sira kona-ba komersiu iha servisu sira tuir GATSSerbisu iha tranzisaun ida hanesan paiz dezenvolve dadaun sira-seluk atu implementa TRIPS22

Slide23

Susar oinsa ba Timor-Leste atu negosia

parte GATT (beins) nian hosi adezaun ba WTO?Tuir Lei Alfandega T-L impostu importasaun hosi produtu hothotu mak 2,5% de’it. Karik T-L

oferese

Schedule of Concessions

ne’ebe vinkula

impostu

importasaun

ba

produtu

hothotu

iha

2,5%,

entaun

iha xanse 99% katak Membru WTO hothotu sei simu ida-ne’e. (Iha duvida karik Membru balu

sei

husu

impostu

zero ba produtu IT nian)WTO nia working party sei:ezamina T-L nia lei sira, husu tan informasaun, identifika aspeitu sira-seluk hosi lei T-L ne’ebe inkonsistente ho rekezitu oioiin WTO nian, nohusu atu emenda tan lei.Nu’udar ezemplu, WTO dala-ruma sei husu Timor-Leste atu muda lei balu ne’ebe eziste:Ne. Taxa Venda nian ho 5% ne’ebe aplika de’it ba importasaun no la aplika ba produtu sira ne’ebe produz lokalmente;Ne. Dispozisaun Lei Alfrandega nian ne’ebe permite

substituisaun

ida

livre

liu

ba

montante

Valuasaun

sira

seluk

duke

presu

fatura

atual

Ne.

Dala-ruma

kona-ba

restrisaun

Karantina

nian

ne’ebe

presiza

atu

altera

karik T-L la bele demonstra justifikasaun sientifika

23

Slide24

WTO nia General Agreement on Trade in Services (‘GATS’)Liu-hosi

kompromisu sira ne’ebe marka ona ba sub setor partikular no modu servisu nian:Membru sira konkorda atu limita numeru hosi fornesedor ka

kuantia

hosi fornesementu

servisu

Membru

sira

konkorda

atu

la

trata

iha

maneira ida la favorese fornesedor sira estranjeiru kompara ha fornesedor sira lokalMAIBE obrigasaun hirak ne’e bele kualifika hodi

tama

tuir

orariu

sira24

Slide25

Susar oinsa ba Timor-Leste atu negosia

parte GATS (Servisu) bainhira halo adezaun ba WTO? Ida-ne’e konforme ba rezultadu hosi ronda negosiasaun lubuk ida ne’ebe Timor-Leste sei hala’o

ho

Membru sira

ididak

hosi

WTO

nian

ne’ebe

mak

interesadu

Konsidera

setor sira espesifiku: Provavel katak iha area balu, sei la iha presaun atu halo kompromisu oioin ne’ebe nesesita alterasaun

liu

tiha

fali

liberalizasaun ne’ebe Timor-Leste halo ona:Timor-Leste fo ona lisensa ba ema estranjeiru atu hetan lisensa oioin hodi fornese servisu finanseiruTimor-Leste permite ona fornesedor infraestrutura teleko no servisu telecom estranjeira toluTimor-Leste bele hetan benefisiu boot hosi kompetisaun barak hosi estranjeiru sira iha area sira-seluk & Membru sira WTO nian sei bele fo presaun ba liberalizasaun iha area sira-seluk: servisu profisional, enjinharia konstrusaun nian, transporte & sira seluk – Diretriz WTO nian

kona-ba

adezaun

hosi

Paiz

sira

La-dun

Dezenvolve

sei

inklina

atu

hamosu

rezultadu

liberalizasaun

balu

maibe

la’os

iha

forma

ida

estensiva

.

25

Slide26

Negosia aspeitu Trade in Services hosi adezaun ba WTO –

cont’edKonsidera kestaun sira orizontal:Kompromisu oioin kona-ba entada hosi ema-sira natural: regra T-L nian kona-ba entrada hosi ema-sira ba negosiu kurtu prazu ne’e liberal

tebes

ona nune’e membru

sira

WTOnian

sei

la

buka

atu

halo tan

alterasaun

ruma

; entrada ba longu termu??Kompromisu sira kona-ba estabelesementu prezensa komersial atu fornese servisu ida: regra Investimentu Estranjeiru ezistente inkonsistente

ho

regra

tratamentu

nasional GATSnian tanba ema lokal sira hetan konsesaun impostu ba investimentu ki’ik maibe estranjeiru sira hetan de’it konsesaun ba impostu ba investimentu sira ne’ebe boot de’it. Membru sira WTO nian sei buka atu muda ida-ne’e.Kompromisu sira relasiona ho oinsa fornesedor estranjeiru sira estabele fatin: T-L permite ema estranjeiru sira atu aluga rai maibe la’os atu sosa rai ne’e – maibe membru sira-seluk WTO hetan ona adezaun hodi la muda lei hirak hanesan ne’e;

26

Slide27

Negosia aspeitu Trade in Services hosi adezaun ba WTO – cont’ed

WTO nia Working party ba adezaun Timor-Leste nian sei:- presiza hetan lei T-L nian hotu ne’ebe afeta komersiu iha servisu sira (iha Ingles)-

ezamina

lei

sira atu identifika

kestaun

hirak

ne’ebe

inkonsistente

ho

regra

sira

GATS & ho kompromisu kontempladu oioin iha T-L nia Orariu ba Kompromisu sira- husu tan pergunta- husu atu emenda

tan lei

balu

ne’ebe

afeta komersiu iha servisu sira.27

Slide28

Susar oinsa ba Timor-Leste atu satisfaz

aspeitu TRIPS nian bainhira halo adezaun ba WTO?Implementa lei Patente nian ne’ebe oneroza.Implementa Lei Copyright nian ne’ebe oneroza.Implementa lei Marka-komersial (Trademark)

ne’ebe

relativamente fasil.

Maibe

Membru

sira

WTO

nian

permite

ona

periodu

tranzisaun ba Paiz sira foin Dezenvolve atu permite dezistensia (waiver) ida hosi kumprimentu ba obrigasaun hirak ne’e

Nune’e

Timor-Leste

bele

negosia

dalan tranzitoriu ida atu adota lei kona-ba Propriedade Intelektual ne’ebe bazea ba TRIPS.Bainhira halo ona adezaun Timor-Leste sei presiza atu kumpri:Regra tratamentu nasional – la fo tratamentu ne’ebe di’ak ba lokal sira duke na’in ba IP estranjeiru sira; noRegra kona-ba nasaun ne’ebe Mais Favoresida (Most Favoured nation rule ) – hodi fo tratamentu ne’ebe di’ak liu ba IP hosi paiz balu duke paiz sira-seluk. 28

Slide29

Aspeitu sira-seluk ne’ebe presiza konsidera:

Timor-Leste sei presiza fo ba Working Party WTO nian kopia hosi ninian lei sira iha dalen WTO nian (Ingles, Franses, Espanha) maibe sei bele hetan

asistensia

signifikativu ho

tradusaun

.

Timor-Leste

nia

ofisial

sira

bele

partisipa

iha

programa formasaun WTO;Iha Fasilidade Dezenvolvimentu Esportasaun (Export Development Facility) nian ida ne’ebe konjuntamente administra ho joint venture ida entre WTO, FAO no UNCTAD ne’ebe sei

ajuda

produtor

lokal

sira prienxe padraun no regulamentu padronizada sira ne’ebe membru sira-seluk hosi WTO nian impoen29

Slide30

Negosia adezaun ba ASEANTimor-Leste bele

hala’o ninian negosiasaun rasik atu halo adezaun ba WTO iha tempu ne’ebe hanesan ho negosiasaun atu halo adezaun ba ASEAN.30

Slide31

Oinsa susar ba Timor-Leste atu negosia

adezaun ba ASEAN Agreement on Trade in Goods (ATIGA)? ASEAN nian ATIGA ezije redusaun impostu alfandega to’o zero.Reduz nivel atual ho 2,5% ba zero. (dala-ruma presiza

reduz

fazeadamente)

Maibe

ho

WTO

iha

sistema

working party

nian

ne’ebe

ema

hotu hatene previzivel, la hatene prosesu sa’ida mak ASEAN sei adota maibe dala-ruma espera sei iha

Working Party ASEAN

nian

atu

ezamina

lei T-L nian (iha Ingles), husu tan informasaun seluk, identifika aspeitu sira-seluk hosi lei sira T-L nian ne’ebe inkonsistente ho rekezitu sira WTO nian, nohuHusu atu emenda lei.Nu’udar ezemplu, ASEAN sei hakarak atu haree emenda lei sira: Ne. Taxa Venda nian ho 5% ne’ebe aplika de’it ba importasaun no la aplika ba produtu sira ne’ebe produz lokalmente;Ne. Dispozisaun Lei Alfrandega nian ne’ebe permite

substituisaun

ida

livre

liu

ba

montante

Valuasaun

sira

seluk

duke

presu

fatura

atual

Ne.

Dala-ruma

kona-ba

restrisaun

Karantina

nian

ne’ebe

presiza

atu

altera

karik T-L la bele

demonstra

justifikasaun

sientiiika

.

31

Slide32

Oinsa susar ba Timor-Leste atu tama ba ASEAN

nian Akordu Enkuadramentu kona-ba Servisu sira?Ida-ne’e konforme ba rezultadu hosi ronda negosiasaun lubuk ida ne’ebe

Timor-Leste

sei

hala’o ho

Membru

sira

ididak

hosi

ASEAN

nian

ne’ebe

mak

interesaduKonsidera setor sira espesifiku: Provavel katak iha area balu, sei la iha presaun atu halo

kompromisu

oioin

ne’ebe

nesesita alterasaun liu tiha fali liberalizasaun ne’ebe Timor-Leste halo ona:Timor-Leste fo ona lisensa ba ema estranjeiru atu hetan lisensa oioin hodi fornese servisu finanseiruTimor-Leste permite ona fornesedor infraestrutura teleko no servisu telecom estranjeira toluTimor-Leste bele hetan benefisiu boot hosi kompetisaun barak hosi estranjeiru sira iha area sira-seluk & Membru sira ASEAN nian sei bele fo presaun ba liberalizasaun

iha

area

sira-seluk

.

ASEAN Blueprint

aumenta

tan

alvu

balu

:

Sustansialmente

muda

restrisaun

hothotu

ba

komersiu

iha

servisu

sira

iha

setor

prioritariu

:

transporte

aeru

,

komersiu

elektronika, kuidade

saude

,

turizmu

, no

servisu

lojistiku

.

Arranju

rekonhesementu

mutu

iha

setor

servisu

profisional

balu

:

arkitektura

, kontabilidade, surveying, profisional mediku no profisional nehan nian.

32

Slide33

Negosia aspeitu Komersiu iha Servisu hodi

adezaun ba ASEAN kontinuaKonsidera kestaun sira orizontal:Kompromisu oioin kona-ba entada hosi ema-sira natural: regra T-L nian kona-b entrada hosi

ema-sira

ba negosiu

kurtu

prazu

ne’e

liberal

tebes

ona

nune’e

membru

sira ASEAN nian sei la buka atu halo tan alterasaun ruma; Kompromisu sira kona-ba estabelesementu prezensa komersial atu fornese servisu

ida

:

regra

Investimentu

Estranjeiru ezistente inkonsistente ho regra tratamentu nasional ASEAN FAS nian tanba ema lokal sira hetan konsesaun impostu ba investimentu ki’ik maibe estranjeiru sira hetan de’it konsesaun ba impostu ba investimentu sira ne’ebe boot de’it. Membru sira ASEAN nian sei buka atu muda ida-ne’e.Kompromisu sira relasiona ho oinsa fornesedor estranjeiru sira estabele fatin: T-L permite ema estranjeiru sira atu aluga rai maibe la’os

atu

sosa

rai

ne’e

susar

ba

membru

sira

ASEAN

nian

atu

obriga

Timor-Leste

hasai

tiha

limitasaun

hirak

ne’e

.

33

Slide34

Susar oinsa ba Timor-Leste atu tama ba

Akordu Enkuadramentu ASEAN kona-ba Propriedade Intelektual (ASEAN Framework Agreement on Intellectual Property)?Regra sira la-dun oneroza bainhira kompara ho obrigasaun sira kompletu WTO/TRIPSObrigasaun

jeral

kona-ba

kooperasaun

ho

membru

sira-seluk

ASEAN

nian

atu

dezenvolve

lei

propriedade intelektual no ninian administrasaun ne’ebe inklui:Atu esplora posibilidade hodiestabelese sistema patente ASEAN nian ida

atu

proteje

patente sira seluk iha rejiaun ne’eAtu esplora posibilidade hodiestabelese sistema marka-komersial ASEAn nian atu promove protesaun ba marka-komersial (trademark) iha rejiaun ne’eBlueprint hosi Komunidade Ekonomika ASEAN estabelese tan meta sira balu:Adezaun ba Protokolu Madrid kona-ba Marka-komersial – ho prezunsaun katak iha lei kona-ba marka-komersialImplementa planu asaun IPR ASEAN nian – ne’ebe refere, ne., ba tempu rejistu marka-komersial ne’ebe hetook

di’ak

,

ezaminasaun

ba

patente

ne’ebe

hetook

di’ak

Implementia

Planu

Serbisu

ASEAN

kona-ba

Direitu-autoria

(ASEAN Work Plan for Cooperation on Copyrights)

Timor-Leste la-

iha

lei

kona-ba

patente

,

marka-komersial

ka

copyright

.

Timor-Leste

tenke

hahu

hosi

ne’ebe

?

Sa’ida

mak

membru

sira

ASEAN

nian

ezije

atu

Timor-Leste halo

atu

nune’e

sira

bele

vota

yes hodi tama ba ASEAN? 34

Slide35

Obrigasaun ASEAN nian kobre area sira balu

ne’ebe obrigasaun WTO nian la kobreTratadu sira adisional:InvestimentuAdministrasaun alfandega nian / Janela Unika NasionalAspeitu privadu balu ho

lei

kona-ba

komersiu nian:

transporte

multimodal,

beins

iha

tranzitu

,

Mais

obrigasaun

balu

ne’ebe la iha tratadu laran maibe iha deklaran meta oioin iha Blueprint ba Komunidade Ekonomika ASEANPolitika Konkorrensia (Competition Policy)Protesaun

Konsumidor

E-commerce (

komersiu

elektronika

)Konsidera rua hosi sira ne’e:35

Slide36

Adezaun ba ASEAN nia Akordu Investimentu

Abranjente (Comprehensive Investment Agreement)Timor-Leste la bele trata investidor / investimentu sira hosi paiz sira ASEAN nian:Ho tratamentu ne’ebe la-dun di’ak kompara ho

sira-nia

investidor / investimentu

rasik

(

ekseptu

ba

medida

sira

iha

sira-nia

Lista Rezervasaun)Ho tratamentu ne’ebe la-dun di’ak kompara ho investidor / investimentu hosi Estadu sira-seluk.Aplika ba admisaun no

estabelesementu

Aplika

ba

operasaun kontinua, venda no mos dispozisaunMembru sira tenke permite investidor sira lori tama ka lori sai kapital.Membru sira tenke permite movimentu hosi ema balu: investidor, ezekutivu, jerente, no kategoria oioin ne’ebe negosia onaTipu rua hosi rezolusaun ba disputa:Estadu v Estadu bainhira remediu ne’e retira obrigasaun siraInvestidor v Estadu bainhira remediu ne’e danus monetariusTimor-Leste bele negosia ekesaun ba regra

Tratamentu

Nasional

(National Treatment)

Maibe

paiz

sira

ASEAN

nian

mak

sei

fo

atensaun

ba

aspeitu

oioin

hosi

Timor-Leste

nia

Lei

ne’ebe

ema

estranjeira

sira

ho

tratamentu la-duun di’ak kompara ho

ema-lokal

sira

&

pedidu

ba

eksesaun

ho

ema-ruma

ba

ema-ruma

.

36

Slide37

Janela Unika Nasional ba Administrasaun

Importasaun-EsportasaunObrigasaun tratadu nian ida atu bele halo komersiante sira lida ho pontu uniku ida iha governu ho deklara beins

sira

bele tama iha

paiz

ida

.

Kumprimentu

parsial

iha

Kurtu

prazu

bele sai hanesan portal web unika ida ho informasaun hothotu kona-ba aprovasaun sira hotu hosi ajensia tomak governu

nian

.

Kumprimentu

kompletu tempu naruk liu nian bele sai nu’udar sistema unika ida bazea ba komputador atu simu no fo aprovasaun importasaun hosi ajensira hothotuSei presiza reforma legal balu :Lejislasaun ba tranzasaun elektronika Lejislasaun kona-ba identifikasaun elektronika/asinatura dijitalLei sira kona-ba dadus privadu ne’ebe ihaLei sira ne’ebe autoriza fahe informasaun ne’ebe iha ho autoridade sira iha paiz sira-seluk37

Slide38

Protesaun ba KonsumidorLa-iha

tratadu ruma ASEAN nian kona-ba protesaun ba konsumidor.ASEAN Blueprint ezije membru sira atu fortifika protesaun ba konsumidor hodi serbisu iha ASEAN nian

Komite

Koordenasaun kona-ba

Protesaun

ba

Konsumidor

.

Timor-Leste la-

iha

lei, ne,

kona-ba

deklarasaun

falsa

, deklarasaun iluzoria, ka termu sira implika ona.Hosi ne’ebe Timor-Leste sei hahuu ho ninian lei kona-ba protesaun

ba

konsumidor

?

Sa’ida

mak Membru sira ASEAN nian hakarak atu haree iha area lei protesaun ba konsumidor molok sira hakarak vota ‘yes’ ba ninian adezaun ba ASEAN? 38

Slide39

Tama ba Relasaun Ekonomika Esterna ASEAN Komun

Timor-Leste dala-ruma presiza halo adezaun baASEAN Japaun FTAASEAN Xina FTAASEAN Korea FTAASEAN-Australia-Nova Zelandia FTAASEAN India FTA kona-ba beins (sei dauk servisu siras)Posivelmente ASEAN Hong Kong FTAAtu tama, Timor-Leste

dala-ruma

sei presiza

atu

negosia

Orariu

kompromisu

sira

kona-ba

beins

,

servisu no investimentu ho paiz hirak ne’e ididak. 39

Slide40

Akordu Parseria Ekonomika Abranjente Rejional

Negosiasaun la’o hela.Parese sei sai ASEAN nia vizaun atu troka FTAs sira hotu ho akordu uniku ida: RCEP(maibe posibel mos

katak

RCEP

bele ko-eziste

ho

FTAs)

Membru

sira

ASEAN

nian

sei

konfia

katak

Timor-Leste

bele tama ba iha RCEP molok sira permite Timor-Leste tama ba iha ASEAN. 40

Slide41

Oinsa kona-ba Australia? Australia

la’os Membru ida hosi ASEAN no la’os parte ida ba tratadu ruma ASEAN nian kona-ba asuntu ekonomiku?Grupu ketak ida naran Forum Rejional ASEAN konvoka reuniaun anual

ne’ebe

involve paiz 10 ASEAN nian

+

paiz

sira-seluk

(

inklui

EUA, UE,

Japaun

, Australia no Timor-Leste)

Australia parte

ida

ba

Aust-NZ-ASEAN nia Akordu Komersiu Livre (Free Trade Agreement). Australia mos hamutuk ho membru ASEAN (10) Plus Japaun, Xina, Korea Sul, Nova Zelandia no India atu negosia Akordu

Parseria

Ekonomika

Abranjente

Rejional (Regional Comprehensive Economic Partnership Agreement) foun ida. 41

Slide42

Oinsa Australia involve?Australia Membru ativu

ida hosi WTO ho esperiensia boot iha adezaun ba WTOAustralia xefea grupu negosiasaun WTO ne’ebe iha laran paiz 4 ASEAN partisipa: Malazia, Indonezia, Singapora, Tailandia, FilipinasAustralia

iha

FTAs

ho membru ASEAN tolu:

Singapora

,

Tailandia

no

Malazia

; no

negosia

hela

daudaun

ho

Indonezia.Australia mos iha FTAs parseiru dialogu ASEAN nian tolu: Korea, Japaun, Nova Zelandia; no negosia hela daudaun ho Xina no India.

42

Slide43

KonkluzaunAtu tama ba ASEAN:Provavel

katak Timor-Leste sei presiza komesa negosiasaun oioin atu tama ba WTOProvavel katak Timor-Leste sei presiza hola parte iha negosiasaun oioin atu kria Parseria Ekonomika Abranjente

Rejional

(Regional Comprehensive Economic Partnership).

Australia

mos

totalmente

no

permanentemente

metin

hela

ba

prosesu

integrasaun ekonomika ASEAN43

Slide44

Pergunta ruma?1.2.3.

Brett Williams

44