Kuram ve Modeller Nazan Özenç Uçak Kuram açıklamadır Kuram genellemedir Kuramlar farklı olgular phenomena arasındaki ilişkiyi açıklamaya ve bunlardan bir sonuç çıkarmaya çalışır ID: 345121
Download Presentation The PPT/PDF document "Bilgi Arama Davranışları" is the property of its rightful owner. Permission is granted to download and print the materials on this web site for personal, non-commercial use only, and to display it on your personal computer provided you do not modify the materials and that you retain all copyright notices contained in the materials. By downloading content from our website, you accept the terms of this agreement.
Slide1
Bilgi Arama DavranışlarıKuram ve Modeller
Nazan Özenç UçakSlide2
Kuram açıklamadır.Kuram genellemedir.Kuramlar farklı olgular (phenomena) arasındaki ilişkiyi açıklamaya ve bunlardan bir sonuç çıkarmaya çalışır.Kuram birbirini etkileyen fikirler, olaylar ve sonuçlardan genel bir çıkarsama yapar.Kuram değişkenler arasındaki ilişkinin açıklanması amacıyla olgulara sistematik bir bakışla kavramların, tanımların ve önermelerin birbiriyle ilişkilendirilmesidir (
Kerlinger
?)Kuram çeşitli olgular arasındaki ilişkinin genellenerek açıklanmasıdır (Khulthau ?)
Kuram nedir?Slide3
Modeller kuramdan daha sınırlı sorunlara odaklanır.Bazen kuram oluşturulmadan önce de model geliştirilebilir.Örneğin web’ de bilgi aramada bir model geliştirilebilir. Bu model bütün insanların web’ de bilgiyi nasıl bulduğunu açıklamaz ancak elektronik ortamda bilgi arama kuramı oluşturmada yardımcı olabilir.Modeller kuramların oluşumuna yardımcıdır.Modeller genelde kuramlarla ilişkilendirilerek tanımlanır.Modeller gerçekleri, kavramlar arasındaki ilişkiyi diyagramla somutlaştırarak anlatır.
Modeller pragmatik ve tanımlayıcı olanlardan, kombinasyonları ve mantıksal ilişkileri verenlere kadar farklı versiyonlara ayrılır.
Kuvvetli ve zayıf yönleri vardır.Tasarlayanın sınırladığı alan dışına uygulamaktan kaçınılmalıdır (Case
, 2002).
Model nedir?Slide4
Bilgi arama davranışlarını açıklamak amacıyla çok sayıda model geliştirilmiştir.Modeller bir problemle ilgili olarak genel çerçevenin çizilmesi ve kuramsal önermeler arasındaki ilişkiyi açıklamada yardımcıdır.Genelde BAD modelleri bilgi arama etkinliğini tanımlayan BAD aşamaları arasındaki ilişkileri veren ve çoğunlukla diyagramlar şeklinde düzenlenen modellerdir (Wilson, 1999). En eski BAD modelleri Paisley (1968), Orr(1970) ve Donohew ve Tipton (1973) tarafından gelitirilen modellerdir.Bu modeller sadece bilgi arama aşamalarını sırasıyla tanımlamakta bunlara etki eden değişkenleri (demografik, psikolojik vb.) tanımlamamaktadır
(Case, 2002).
Bilgi arama davranışları ve modellerSlide5
Bilgi gereksinimi ve bunu oluşturan nedenler,Algılanan gereksinimlere bireyin tepkisi ve bu tepkiyi etkileyen nedenler,Tepkinin sonucunda oluşan davranışlar ve buna bağlı olarak ortaya çıkan işlemler
(Wilson, 1996).
Bilgi gereksinimi ve bilgi aramayla ilgili bir modelin kapsaması gereken unsurlarSlide6
Bazı modeller belli bir konu, disiplin ve işle sınırlı olarak geliştirilmiştir.Voigt (1961), Menzel (1964), Paisley (1968) ve Orr’un (1970) hazırladığı modeller fen bilimcilerin bilgi arama davranışları ile ilgilidir.Ellis’in
1989 yılında hazırladığı model sosyal bilimciler ile ilgilidir. Aynı model 1993 yılında
feni de içine alacak şekilde genişletilmiştir.Leckie, Pettigrew
ve
Sylvain’in
(1996)modeli belli bir mesleğe bağlı olarak bilgi aramayı tanımlar.
Marchionini
(1995) ve
Ingwersen’in
(1996) hazırladığı modeller belli bir işle sınırlıdır. Veri tabanları ve online katalog taramadaki süreci tanımlar.
Konuya göre geliştirilen modellerSlide7
Paisley’in BAD modeli (1968)Wilson’ın BAD modelleri (1981, 1981, 1996, 1999)Krikelas’ın BAD modeliLeckie’ın BAD modeliJohnson’ın BAD modeli
Sense
making kuram ve modeli (Brenda Dervin)ASK (
Anomalous
State
of
Knowledge
) Kuram ve Modeli (
Nicholas
Belkin)
Ellis’in
özellik modeli (Ellis’s feature set)Kuhlthau’nun süreç modeliByström ve Järvelin’in Bilgi Arama Modeli
En çok tanınan BA modelleriSlide8
Wilson 1981, 1994, 1996 ve 1999 yıllarında olmak üzere dört farklı model hazırlamıştır.İlk modelde kullanıcının edindiği bilgiden tatmin olma ve olmamasına göre bilgi ihtiyacını belirlenmiştir. Bu modelde algılanan gereksim sonucu bir sistem veya kaynağa yönelme, bunların kullanımı sonucu tatmin ve tatminsizlik işlenmiştir. Bu modelin başarılı yönü bilginin kullanıldıktan sonra diğer insanlarla paylaşımı ve iletimi özelliğini içermesidir.Modelde başarısız olunması durumunda ihtiyacın yeniden formüle edilebilmesini gösteren geri dönüşüm eksik kalmıştır. İsteğin başarısızlık sonucu tekrar gereksinime dönüşmemesi ve sonraki işlemleri içermemesi bu modelin temel eksikliğidir.
Modelde BAD etkileyen çevresel ve bireysel özellikler; elde edilen bilgi ile ilgili etkileşim eksiktir.
Bilgi aramada etkili faktörleri yansıtmadığı için bu konudaki hipotezleri test edilmesinde uygun değildir.
Wilson’n
BA Modelleri Slide9
Information
Seeking
Behavior
Need
Information
User
Satisfaction
or
nonsatisfaction
Information
Use
Information
Transfer
Demands
on
information
systems
Demands
on
information
source
Success
Failure
Information
Exchange
Other
people
Wilson (1981) 1. ModelSlide10
Wilson’ın 1981 yılında gerçekleştirdiği ikinci model Bilgi ihtiyacının pek çok –iç ve dış-faktörden etkilendiğini bilgiye erişimde engelleri ortaya koyması açısından önemlidir.
Wilson BA Modeli 1981 (2)Slide11
Wilson BA Modeli 1981
The Information Seeking of Professionals model. (Source,
Leckie,et
al.
1996)
(Goldbold, 2006)Slide12
Wilson‘ın
1981 model
inin geliştirilmiş haliSlide13
Wilson's (1981) model of information behaviourSlide14
Wilson’ın daha sonra geliştirdiği modeli BAD görülen farklı etkenleri ve çok yönlülüğü daha iyi ifade etmektedir.Bilgi aramada şu üç yaklaşımı açıklamaktadır.Bilgi aramaya sebep olan gereksinimlerin diğerlerinden farklı yapan nedenler.Bazı bilgi kaynaklarının diğerlerinden fazla kullanılmasının nedenleriBir şeyi başarıya ulaştırma veya ulaştırmamada insanların yeterlik algısının rolü.
Bir insanı bilgi aramaya motive eden nedenler, nasıl etkilediği, bu motivasyonu etkileyen 6 değişken, arama davranışları ve kişilerin bu süreci algısındaki farklılıklar bu modele yansıtılmıştır.
Bu modelde pasif ve aktif arama gibi farklı tip arama davranışları, bireysel farklılık ve tatmin olmama sonucu başa dönme işlemleri modele yansıtılmıştır (Case
, 2002).
Wilson’ın
BA Modeli 1996Slide15
Wilson’ın
BA Modeli 1996Slide16
Wilson‘
ın
iç içe geçen BD modeli
(
1999 nested model of information
behaviour
)Slide17
James Krikelas (1983) tarafından geliştirilen bu model literatürde en fazla atıfta bulunulan BAD modelidir.Krikelas’ a göre belirsizliğin algılanması, ortaya çıkış nedeni (iş, günlük sorunlar vb.) acil olup olmaması bilgi aramayı baştan etkilemektedir.Model 13 birimden oluşur.“Bilgi toplama” ve “Bilgi verme” iki farklı başlangıç noktasıdır.Bilgi toplama acil olmayan, ertelenmiş bilgi gereksinimi ile ilgilidir ve doğrudan belleğe ve kişisel kayıtlara bağlanmaktadır.
Bu modelde
Krikelas belirsizliği anahtar kelime olarak tanımlar
Krikelas’ın
BA modeliSlide18Slide19
Bilgi verme acil gereksinimler sonucu oluşur.Kullanıcı bu gereksinimi karşılamak için “içsel” ve “dışsal” kaynak tercihi yapar.Krikelas “canlı” ve “kayıtlı” bilgi arasında kesin bir ayrım yapmaktadır. Model belli iş alanlarına yönelik değildir. Genel ve günlük hayata uygulanabilir.Kütüphane ile ilgili BAD açısından kullanılabilir.Kolay, basit, anlaşılır bir modeldir. Model günümüz iletişim teknolojileri dikkate alındığında yaptığı ayrımlar eski kalabilmektedir.
Kullanıcı özellikleri ve değişkenlerin modelde yer almaması bir diğer eksikliktir.
Krikelas’ın modeliSlide20
Leckie’nin
BA Modeli
The Information Seeking of Professionals model. (Source,
Leckie,
et
al.
1996)Slide21
Görevlerle ilgili BA modellerine örnektir.Bilgi aramada temel güdüyü oluşturan çalışma rolleri ve görevlerdir.Bilgi gereksiniminin ve bilgi kaynağının özellikleri bilgiye erişimde belirleyici özelliklerdir.Bilgi kaynağının güvenilirliği, paketlenmesi, zamanlanması, fiyatı, kalitesi ve erişilebilirliği önemli değişkenler olarak belirtilir.Elde edilen çıktılar bilgi kaynaklarına, bilginin farkındalığına ve bilgi aramaya geri dönüşüme neden olabilmektedir.Normal yaşamdan daha çok bir işle ilgili bilgi arama davranışlarının araştırılmasına uygundur.
Leckie’nin
BA ModeliSlide22
Janson’ın BA Modeli
Comprehensive mode of information-seeking
(
Johnson &
Meischke
, 1993
)Slide23
Modelde insanı bilgi aramaya iten faktörlerDemografik özelliklerDeneyimKişisel özelliklerİnaçlarBilgi kaynağı ve kanalı ile ilgili faktörlerBilgi kanlının özelliğiBilgi kanalının yararıBilgi arama eylemi belli başlıklar altında toplanmakta ve birbiriyle ilişkisi kurulmaktadır.
Jonson’ın
BA ModeliSlide24
1972 yılında itibaren Brenda Dervin ve arkadaşları tarafından geliştirilmeye başlanmış, 1983 yılında uygulanmıştır.Bilgi gereksinimi ve bilgi aramada karşılıklı iletişimi yansıtan ilk modeller arasındadır.Bir kuram, model ve araştırma yöntemi olarak çok sayıda araştırmada kullanılmıştır.Bilgi yönetimi dışında, medya, iletişim, eğitim gibi pek çok alanda kullanılmaktadır.
Sense making kuram ve modeli (Brenda Dervin)Slide25
Boşluk (GAP)Sense-
Making
(
Derwin
- 1983)
Durum (Situation)
Çıktı - Sonuç
(Outcome)
Köprü (Bridge)Slide26
Bu anlayışa göre bilgi bireyin dışında değildir.Yeni bilgi kişiyi değiştirir.Bilgi özneldir, bilişseldir ve yapıcıdır.Model bilgi ihtiyacının nasıl oluştuğu ve bunun nasıl karşılandığıyla ilgili bilişsel bir modeldir.Kullanıcı mesajı alan pasif bir alıcı olarak değil olayı etkileyen aktif bir merkezdir.Kullanıcı çevresiyle ele alınarak bilgi ihtiyacı saptanmalıdır.Bu kurama dayalı olarak
Dervin
modeli durum-boşluk-çıktı olarak yorumlamaktadır.Bireyin eksik olduğu durum bilgi ihtiyacını yaratır. Bu boşluğu doldurmak için farklı taktikler geliştirir. Bu ihtiyacın tanımlanıp karşılanması boşlukların doldurulmasına bağlıdır.
Sense
making
kuram ve modeli (
Brenda
Dervin
)Slide27
Sense-Making
Dervin's
sense-making metaphor (1992)Slide28
Bu kuram olarak gelişmiştir. Bilgi ihtiyacı bireylerin bilgi durumunda var olan bir anomalidir.Bireyler neyi bilmediklerini bilmedikleri için bunu ifade de edemezler.Bu zorluğu gidermek için problem üzerinde odaklanılması gerekir.Kişinin durumu, hissedilen eksiklik, bireyin bu eksikliği nasıl tanımladığı önemlidir.Bu yaklaşım bilişsel ve kullanıcı merkezlidir.
ASK (
Anomalous
State
of
Knowledge
) Kuram ve Modeli (
Nicholas
Belkin
)Slide29
Bu yaklaşıma göre kişilerin var olan bilgisindeki eksiklik esastır.Bu eksikliğin kullanıcı tarafından nasıl algılandığı, nasıl yapılandırdığı ve ifade edildiği üzerinde durulur.Bilişsel bir yaklaşımla sorun ele alınmaktadır. ASKSlide30
Ellis’in özellik modeli (Ellis’s feature set)
Başlama
(
starting
)
Göz atma
(
Browsing
)
Zincirleme
(
Chaining
)
İzleme
(
Monitoring
)
Ayırtetme
(
differentiating
)
Çıkarma
(
Extracting
)
Doğrulama
(
Verifying
)
Sonlandırma
(
Ending
)Slide31
Ellis’in modeli 6 aşamadan oluşmaktadır.1. Başlangıç (starting): Yeni bir konu söz konusudur. Araştırma için temel materyaller tanımlanır.Tarama için başlangıç noktaları seçilir.2. Zincirleme (chaning): Başlangıç kaynaklarından diğer kaynaklara yapılan göndermeler izlenir. Geriye ve ileri doğru zincirleme yapılır.3. Ayırt etme (differentating): Bulunan bilgi kaynakları arasından seçim yapma.
4. Çıkarma (extracting):
Kaynakların analizi, değerlendirilmesi.5. Doğrulama (verifying): Elde edilen bilginin doğruluğunun ve güvenilirliğinin kontrol edilmesi.6. Sonlandırma (ending):
Bilginin düzenlenmesi, sentezlenmesi, özetlenmesi, raporlaştırılması.
Ellis modeliSlide32
Kuhlthau Süreç Modeli (
Kuhlthau’s
Process
Model)
Aşamalar
Başlama
Seçim
Keşfetme
Formüle etme
Toplama
Sunum
Duygular
Değişkenlik
İyimserlik
Karışıklık , hayal
kırıklığı, endişe
Anlaşılırlık, açıklık
Yön kestirim yeteneği, güven duygusu
Rahatlama,
tatmin ya da hayal kırıklığı
Düşünceler
Anlaşılmaz
Netlik
Artan ilgi
Odaklanma
Eylemler
Arka plan bilgi arayışı
İlgili bilgi arayışı
Geçerli bilgi arayışıUygun görevlerTanımlamakİncelemek
İncelemekFormüle etmek
Toplamak, bir araya getirmekTamamlamakSlide33
Kuhlthau’nun 6 aşamalı süreç modeli Ellis’in modelini tamamlar niteliktedir. Bilgi aramada süreçleri, davranış ve düşünceleri ele alır.Başlama (iniation)- seçme (selection)- keşfetme (exploration)- formüle etme (formulation)- toplama (collection)- sunma (presentation) aşamalarından oluşur.Bu süreçler üzerinde her aşamada etkili olan duygu, düşünce, eylem ve görevler tanımlanmaktadır.Kuhlthau’nun modeli Ellis’in modelinden daha genel kapsamlıdır.
Kuhlthau Süreç ModeliSlide34
Ellis (1989) ve Kuhlthau (1991) tarafından geliştirilen modeller belli bir araştırma sürecini tanımlar ve evrenseldir.Bu modeller daha çok bilgi arama süreci (information search process) ve öğrenme kuramına dayanmaktadır.Bu modellerde bireylerin bilgiye ulaşma ve değerlendirme aşamalarındaki davranışları ve zihinsel süreçler açıklanmaktadır.
Bu modellerin temel eksikliği BAD değişkenleri ve sürece etki eden temel faktörleri dikkate almamalarıdır.
Bilgi arama modellerinde bilgi gereksinimi ve bilgi kaynakları ile ilgili unsurların modele yansıtılması beklenir bu modellerde gereksinimin tipi, bilgi kaynağının türü, bilginin erişilebilirliği ve özelliklere yer verilmemiştir.
Ellis
ve
Kulthau’nun
modelleri üzerine…Slide35
Wilson‘
ın(
1999
)
Ellis and
Kulthau
’nun modellerine dayanarak geliştirdiği modellSlide36
Byström ve Järvelin’in
Bilgi Arama Modeli – 1995
(
Byström
ve
Järvelin’s
information
seeking
model)
Görev karmaşıklığı
Bilgi
tipleri
Kaynak sayısı
Kaynak tipleri
Kaynakların yeriSlide37
Bilgi Arama Yüzeyi Modeli – 1995
(
Byström
ve
Järvelin’s
information
seeking
surface
model)
Bilgi ihtiyacının analizi
Eylem seçimi
Alternatiflerin tanımlanması
Derecelendirilmesi
Bir eylemin seçimi
Uygulama
Değerlendirme
a) Görev tamamlanırsa tatmin sağlanması
b) Tatmin sağlanamaması
c) Daha fazla bilgiye gereksinim
Algılanan görev
Kişisel Faktörler
Durumsal Faktörler
Organizasyon
Kişisel arama stiliSlide38
Söylem analizi modeli (Discourse
Analysis)
Söylem
Gerçeklik
İfade
Söylem analizinin odak noktası
KatılımcılarSlide39
discourse analysis söylemi farklı açılardan ele alarak inceleme olanağı verir.Farklı uygulama alanları vardır (eğitim, politika, sosyoloji, psikoloji, dilbilim, uluslararası ilişkiler, işletme vb)Metin, metin içeriği, cümle, kelime, bilişsel yapı, hafıza, anlam, iletişim gibi çok unsurla ilişkilidir.
Discourse
AnalysisSlide40
Teknoloji kabul modeli (
The
Technology Acceptance
Model)Slide41
E- ticaret uygulamalarını da içine alan en kapsamlı modellerden birisidir.Teknolojinin kabulü, beceri, yeterlilik ile ilgili davranışları içerir.Yararlılık ve kullanım kolaylığı algısının sonuca etkisi sınanabilir.Bu özellikler üzerine toplumun özelliklerinin ve eğitimin etkisinin de birleştirerek sınandığı ve modelin bu bağlamda geliştirildiği çalışmalar da vardır (Koch, Toker, Brulez, 2011;
Kurulgan
ve Özata 2010).Technology
Acceptance
Model (TAM)